ფსხუ-გუმისთის სახელმწიფო ნაკრძალი

ფსხუ-გუმისთის სახელმწიფო ნაკრძალი: ვრცელი ოკუპირებული ველური ბუნება

ფსხუ-გუმისთის სახელმწიფო ნაკრძალი ერთ-ერთი უდიდესი დაცული ბუნებრივი ტერიტორიაა საქართველოში, რომელიც აფხაზეთში მთიანი ველური ბუნების ვრცელ სივრცეს მოიცავს. 1978 წელს დაარსებული მისი მიზანია დასავლეთ დიდი კავკასიონის მთების დიდი, შედარებით ხელუხლებელი ეკოსისტემების დაცვა. ეს მოიცავს ვრცელ, ხშირ ტყეებს, ისეთი მნიშვნელოვანი მდინარეების სათავეებს, როგორიცაა გუმისთა და ფსხუ, და იქ მცხოვრებ მრავალფეროვან მცენარეებსა და ცხოველებს.

წარმოიდგინეთ უსწორმასწორო მთები, რომლებიც ხშირი ტყეებითაა დაფარული, ლანდშაფტში გაჭრილი ღრმა მდინარის ხეობები და შესაძლოა მაღალი მდელოები ტყის ხაზის ზემოთ. სწორედ ასეთ გარემოს იცავს ფსხუ-გუმისთა. ეს არის შორეული ტერიტორია, დიდი ქალაქებიდან მოშორებით, რომელიც ცნობილია თავისი მნიშვნელოვანი ბიომრავალფეროვნებით. ტყეებში, სავარაუდოდ, დომინირებს ისეთი ღირებული ხის ჯიშები, როგორიცაა ნორდმანის სოჭი, აღმოსავლური წიფელი და აღმოსავლური ნაძვი. ეს ჰაბიტატები კავკასიის ველური ბუნების მრავალფეროვნებას უჭერს მხარს, პოტენციურად მათ შორის ისეთ დიდ ძუძუმწოვრებს, როგორიცაა მურა დათვი, მგელი, ფოცხვერი, არჩვი და ირემი, ასევე უნიკალურ ფრინველებსა და მცენარეებს, რომელთაგან ზოგიერთი მხოლოდ ამ რეგიონში გვხვდება. ნაკრძალი ასევე გადამწყვეტ როლს ასრულებს მდინარეების გუმისთისა და ფსხუს სუფთა წყლის წყაროების დაცვაში. ნაკრძალის ტერიტორიაზე მდებარეობს სოფელი ფსხუ, რომელიც ისტორიულად ცნობილია თავისი იზოლაციით.

მნიშვნელოვანი შენიშვნა ამჟამინდელ სტატუსზე: ფსხუ-გუმისთის სახელმწიფო ნაკრძალი მთლიანად მდებარეობს აფხაზეთში, საქართველოში, რომელიც ამჟამად ოკუპირებულია რუსეთის ფედერაციის მიერ. შესაბამისად, საქართველოს მთავრობასა და მის დაცული ტერიტორიების სააგენტოს არ აქვთ ეფექტური კონტროლი ამ ვრცელ ტერიტორიაზე (2025 წლის აპრილის მდგომარეობით). ქართულ ხელისუფლებას არ შეუძლია ნაკრძალის მართვა, კონსერვაციული საქმიანობის ან სამეცნიერო კვლევების ჩატარება, ან საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიებიდან რაიმე სახის წვდომის უზრუნველყოფა.

გარდა ამისა, ფსხუ-გუმისთა არის “სახელმწიფო ნაკრძალი” (მკაცრი ნაკრძალი – IUCN-ის Ia კატეგორია). ეს არის დაცვის უმაღლესი დონე, რაც ნიშნავს, რომ ტერიტორია ძირითადად განკუთვნილია სამეცნიერო კვლევისთვის და ბუნების მკაცრი შენარჩუნებისთვის მინიმალური ადამიანური ჩარევით. ფართო საზოგადოებისთვის ტურიზმის ან რეკრეაციისთვის წვდომა, როგორც წესი, აკრძალულია ასეთ ნაკრძალებში, თუნდაც ნორმალურ პირობებში, კონსერვაციაზე ფოკუსირების გამო.

ამიტომ, ნებისმიერი ინფორმაცია ფსხუ-გუმისთის ამჟამინდელი მართვის, კონსერვაციის სტატუსის, წესების ან წვდომის შესახებ იმართება აფხაზეთის მაკონტროლებელი დე ფაქტო ხელისუფლების მიერ და არა ოფიციალური ქართული ორგანოების მიერ. ქართული ხელისუფლების მიერ ვერანაირი ვიზიტორული ინფორმაცია, მათ შორის, თუ როგორ უნდა მიხვიდეთ, ინფრასტრუქტურა ან აქტივობები, ვერ იქნება მოწოდებული ან დადასტურებული, როგორც ოკუპაციის, ასევე ნაკრძალის მკაცრი დაცვის სტატუსის გამო. საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიიდან წვდომა დაბლოკილია საოკუპაციო ხაზით.

ფსხუ-გუმისთის სახელმწიფო ნაკრძალი წარმოადგენს საქართველოს კანონმდებლობით დაცული კავკასიის ველური ბუნების მნიშვნელოვან ტერიტორიას. მისი დიდი ზომა და შორეული მდებარეობა მას ეკოლოგიურად სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანს ხდის. თუმცა, მიმდინარე ოკუპაცია სერიოზულ გამოწვევებს უქმნის მის ეფექტურ დაცვას, მართვასა და შესწავლას პასუხისმგებელი ქართული ინსტიტუტების მიერ.

ძირითადი იდენტიფიკაცია

ოფიციალური სახელწოდება:

ფსხუ-გუმისთის სახელმწიფო ნაკრძალი.

დაცული ტერიტორიის ტიპი:

სახელმწიფო ნაკრძალი (მკაცრი ნაკრძალი – IUCN-ის Ia კატეგორია). ხაზს უსვამს მკაცრ კონსერვაციასა და სამეცნიერო კვლევას; საზოგადოებისთვის წვდომა ზოგადად აკრძალულია.

დაარსების თარიღი:

1978 წელი.

მმართველი ორგანო:

დე იურე (კანონით), საქართველოს დაცული ტერიტორიების სააგენტო (APA). დე ფაქტო (რეალურად), აფხაზეთის რუსული ოკუპაციის გამო, APA ვერ ახორციელებს კონტროლს ან მართვას. მართვას ახორციელებენ აფხაზეთის დე ფაქტო ხელისუფლება.

მდებარეობა და ხელმისაწვდომობა

გეოგრაფიული მდებარეობა:

საქართველო, აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა (ამჟამად ოკუპირებულია რუსეთის მიერ). ისტორიულად სოხუმისა და გუდაუთის მუნიციპალიტეტების ფარგლებში. მდებარეობს მთიან შიდა ნაწილში, დიდი კავკასიონის სამხრეთ კალთებზე, მოიცავს მდინარეების გუმისთისა და ფსხუს ზედა აუზებს.

რუკა/კოორდინატები:

მიახლოებითი ცენტრალური კოორდინატები შეიძლება იყოს 43°15′ ჩ.გ., 41°00′ ა.გ. ქართული ხელისუფლების დაქვემდებარებაში მყოფი ზუსტი რუკები და საზღვრების დეტალები შეიძლება იყოს მოძველებული ან გადაუმოწმებელი.

უახლოესი ქალაქები/დასახლებები:

სოხუმი (ოკუპირებული აფხაზეთის დედაქალაქი) სამხრეთით მდებარეობს. შორეული სოფელი ფსხუ მდებარეობს ნაკრძალის შიგნით ან მის მახლობლად.

როგორ მივიდეთ:

საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიიდან წვდომა ამჟამად შეუძლებელია საოკუპაციო ხაზის გამო. ამ შორეულ მთის ნაკრძალზე წვდომა, თუნდაც აფხაზეთის შიგნიდან, სავარაუდოდ, ძალიან რთულია და მოითხოვს დე ფაქტო ხელისუფლებისგან ნებართვას და შესაძლოა სპეციალურ ტრანსპორტს (როგორიცაა ვერტმფრენები ფსხუმდე). ქართული ხელისუფლების მეშვეობით წვდომის შესახებ ინფორმაცია არ არის ხელმისაწვდომი.

ზომა და ფიზიკური აღწერა

ფართობი:

დაახლოებით 40,818 ჰექტარი (408.18 კმ²). ეს ძალიან დიდი ნაკრძალია.

ტოპოგრაფია:

ძალიან მთიანი რელიეფი, რომელიც დამახასიათებელია დიდი კავკასიონის სამხრეთ კალთებისთვის. მოიცავს ღრმა მდინარის ხეობებს, მაღალ ქედებს, ვრცელ ტყიან ტერიტორიებს და სავარაუდოდ სუბალპურ და ალპურ ზონებს მაღალ სიმაღლეებზე. სიმაღლის მნიშვნელოვანი ცვალებადობა.

გეოლოგია და ძირითადი მახასიათებლები:

კავკასიის მთების გეოლოგია, სავარაუდოდ, კირქვის ფორმაციების ჩათვლით, კარსტული მახასიათებლების (მღვიმეების) პოტენციალით და ღრმა მდინარის ხეობებით. შედარებით ხელუხლებელი ტყის დიდი სივრცეები მთავარი მახასიათებელია.

ჰიდროლოგია:

ნაკრძალი მოიცავს მდინარე გუმისთისა და ფსხუს სისტემების სათავეებსა და ზედა აუზებს, მრავალი შენაკადისა და მთის ნაკადულის ჩათვლით.

კლიმატი:

მთის კლიმატი, პირობები მნიშვნელოვნად განსხვავდება სიმაღლის მიხედვით. სავარაუდოდ ნოტიოა შავი ზღვის გავლენის გამო, მნიშვნელოვანი ნალექითა და ზამთარში ძლიერი თოვლით, რაც ხელმისაწვდომობას ზღუდავს.

მიზანი და მნიშვნელობა

დაარსების მიზეზი:

დასავლეთ დიდი კავკასიონის მთების დიდი, შედარებით ხელუხლებელი ბუნებრივი ეკოსისტემების მკაცრი დაცვის უზრუნველყოფა, მათ შორის ვრცელი პირველყოფილი ტყეების (განსაკუთრებით სოჭისა და წიფლის), დაკავშირებული ბიომრავალფეროვნებისა და მდინარეების გუმისთისა და ფსხუს სათავეების.

ძირითადი ღირებულებები:

• კონსერვაცია: იცავს კავკასიის მთის ველური ბუნებისა და ბიომრავალფეროვნების დიდ ხელუხლებელ ტერიტორიას, ენდემური სახეობების ჩათვლით.
• სამეცნიერო: აქვს მნიშვნელოვანი პოტენციალი სამეცნიერო კვლევისთვის ხელუხლებელ ეკოსისტემებზე (ამჟამად მიუწვდომელია ქართველი მკვლევრებისთვის).
• ეკოლოგიური: გადამწყვეტია წყალშემკრები აუზების დაცვისა და რეგიონში ეკოლოგიური ბალანსის შენარჩუნებისთვის.

საერთაშორისო აღიარება:

მდებარეობს კავკასიის ბიომრავალფეროვნების ცხელ წერტილში. ქართული დანიშნულებით საერთაშორისო ქსელებში, როგორიცაა ზურმუხტის ქსელი, ნებისმიერი ჩართვა ამჟამად შეჩერებულია/გადაუმოწმებელია ოკუპაციის გამო.

ბიომრავალფეროვნება (ფლორა და ფაუნა)

ეკოსისტემები/ჰაბიტატები:

უპირატესად მთის ტყეები (ნორდმანის სოჭი, აღმოსავლური წიფელი, აღმოსავლური ნაძვი დომინირებს სხვადასხვა სარტყელში), შესაძლოა რცხილის, მუხისა და წაბლის ტყეებით დაბალ მისადგომ სიმაღლეებზე. სუბალპური ბუჩქნარი და მაღალი ბალახეულობა, და ალპური მდელოები მაღალ სიმაღლეებზე. მდინარისპირა ეკოსისტემები გუმისთის, ფსხუსა და შენაკადების გასწვრივ.

ძირითადი მცენარეთა სახეობები:

ძირითადი ტყის შემქმნელი ხეებია ნორდმანის სოჭი, აღმოსავლური წიფელი და აღმოსავლური ნაძვი. ტერიტორია, სავარაუდოდ, მასპინძლობს კავკასიის ფლორის მდიდარ მრავალფეროვნებას, ენდემური სახეობების ჩათვლით. შესაძლოა, იყოს რელიქტური სახეობები, როგორიცაა ურთხელი ან ბზა.

ძირითადი ცხოველთა სახეობები:

მოსალოდნელი ფაუნა მოიცავს დიდ ძუძუმწოვრებს, როგორიცაა მურა დათვი, მგელი, ფოცხვერი, არჩვი, შველი, გარეული ღორი და შესაძლოა დასავლეთ კავკასიური ჯიხვი. მდიდარი ორნითოფაუნა მოიცავს კავკასიურ სპეციალობებს, როგორიცაა კავკასიური როჭო და კავკასიური შურთხი, ასევე სხვადასხვა მტაცებლებსა და ტყის ფრინველებს.

საფრთხის ქვეშ მყოფი/იშვიათი სახეობები:

სახეობები, როგორიცაა მურა დათვი და ფოცხვერი, დაცულია საქართველოს კანონმდებლობით. დასავლეთ კავკასიური ჯიხვი (თუ არსებობს) ასევე კონსერვაციის საგანია. ნაკრძალი, სავარაუდოდ, მასპინძლობს სხვა იშვიათ ან ენდემურ სახეობებს, რომლებიც დამახასიათებელია ხელუხლებელი კავკასიური ეკოსისტემებისთვის. მათი ამჟამინდელი სტატუსი APA-სთვის უცნობია.

ინფორმაცია ვიზიტორებისთვის

ვიზიტორთა ცენტრ(ებ)ი:

არცერთი. როგორც მკაცრი ნაკრძალი ოკუპირებულ ტერიტორიაზე, არ არსებობს ქართული ხელისუფლების მიერ მართული ვიზიტორთა ინფრასტრუქტურა.

გახსნის საათები და სეზონები:

არ გამოიყენება საზოგადოებისთვის წვდომისთვის ქართული იურისდიქციის ფარგლებში.

შესვლის საფასური და ნებართვები:

არ გამოიყენება საზოგადოებისთვის წვდომისთვის ქართული იურისდიქციის ფარგლებში. წვდომა მოითხოვს სპეციფიკურ ნებართვებს, სავარაუდოდ, სამეცნიერო, რომლებიც ამჟამად ვერ გაიცემა ან რეგულირდება APA-ს მიერ ამ ტერიტორიისთვის.

ბილიკები და მარშრუტები:

არ არის მონიშნული საჯარო ბილიკები. ეს არის ველური ბუნების ტერიტორია ძალიან შეზღუდული ინფრასტრუქტურით.

აქტივობები:

საზოგადოებრივი რეკრეაციული აქტივობები აკრძალულია მისი მკაცრი ნაკრძალის სტატუსის მიხედვით.

განთავსება:

არცერთი ნაკრძალის შიგნით. იზოლირებული სოფელი ფსხუ არსებობს ტერიტორიაზე, მაგრამ ქართული ხელისუფლების მეშვეობით სტანდარტული ტურისტული განთავსების შესახებ ინფორმაცია არ არის ხელმისაწვდომი.

ინფრასტრუქტურა:

არცერთი საზოგადოებრივი სარგებლობისთვის (ტუალეტები, საპიკნიკე ადგილები და ა.შ.).

უსაფრთხოების რჩევები:

არ გამოიყენება ფართო საზოგადოებისთვის ქართული კონტროლირებადი ტერიტორიიდან აკრძალული წვდომისა და ნაკრძალის მკაცრი სტატუსის გამო.

წესები და რეგულაციები

ქცევის კოდექსი:

ავტორიზებული (სამეცნიერო) პერსონალისთვის განკუთვნილი წესები უკიდურესად მკაცრი იქნებოდა, ნულოვან ზემოქმედებაზე ფოკუსირებული.

აკრძალვები:

ყველა საჯარო წვდომა აკრძალულია. ყველა საქმიანობა, რომელიც არღვევს ბუნებრივ გარემოს (ნადირობა, ხე-ტყის ჭრა, თევზაობა, კემპინგი, ხანძარი, მშენებლობა, მცენარეთა/ცხოველთა შეგროვება) აკრძალულია ნაკრძალის განზრახული რეგულაციებით.

ზონირება:

მთელი ტერიტორია ფუნქციონირებს ერთიანი მკაცრი დაცვის ზონის ქვეშ (IUCN-ის Ia კატეგორია).

ამჟამინდელი აღსრულება:

ქართულ ხელისუფლებას არ შეუძლია რაიმე წესის ან რეგულაციის აღსრულება. აღსრულება, თუკი არსებობს, ხორციელდება დე ფაქტო აფხაზური ხელისუფლების მიერ.

კონსერვაცია და მართვა

მმართველი ორგანო:

იურიდიულად, საქართველოს დაცული ტერიტორიების სააგენტო. პრაქტიკაში, APA-ს მიერ მართვა შეუძლებელია ოკუპაციის გამო. მართვა ხორციელდება დე ფაქტო აფხაზური ხელისუფლების ქვეშ.

კონსერვაციის მცდელობები:

ქართული ინსტიტუტების მიერ კონსერვაციის პროექტების განხორციელება ან მონიტორინგი შეუძლებელია. კონსერვაციის ამჟამინდელი მდგომარეობა ქართული პერსექტივიდან უცნობია.

საფრთხეები/გამოწვევები:

მთავარი გამოწვევაა რუსული ოკუპაცია, რომელიც ხელს უშლის კანონიერ მართვასა და დაცვას. პოტენციური საფრთხეები მოიცავს ეფექტური მონიტორინგისა და პატრულირების ნაკლებობას ვრცელ შორეულ ტერიტორიაზე, ბრაკონიერობისა და უკანონო ხე-ტყის ჭრის რისკს, და პოტენციურ ზემოქმედებას ნებისმიერი არარეგულირებული საქმიანობიდან ან კლიმატის ცვლილებიდან.

ისტორია და კულტურა

მოკლე ისტორია:

ნაკრძალი 1978 წელს დაარსდა. ტერიტორიას, რომელსაც ის მოიცავს, მათ შორის ფსხუს ხეობას, აქვს ხანგრძლივი ისტორია, რომელიც დაკავშირებულია ადგილობრივ მოსახლეობასთან და ისტორიულ დასახლებებთან, როგორიცაა უნიკალური სოფელი ფსხუ (ცნობილია წარსულში რუსებისა და ესტონელების დასახლებებით).

კულტურული მნიშვნელობა:

თავად ნაკრძალი უპირატესად ბუნებრივი მნიშვნელობისაა. თუმცა, შორეულ სოფელ ფსხუს აქვს გამორჩეული კულტურული და ისტორიული ინტერესი მისი იზოლაციისა და დასახლების ისტორიის გამო. შესაძლოა, არსებობდეს არქეოლოგიური ძეგლები, მაგრამ ბოლო ათწლეულების განმავლობაში ისინი ქართული ინსტიტუტების მიერ დიდწილად შეუსწავლელი რჩება.

უნიკალური თვისებები/საინტერესო ფაქტები

• ეს არის ერთ-ერთი უდიდესი სახელმწიფო ნაკრძალი, რომელიც იურიდიულად არის დანიშნული საქართველოს ტერიტორიაზე.
• იცავს კავკასიის შორეული, შედარებით ხელუხლებელი ველური ბუნების უზარმაზარ ტერიტორიას.
• მოიცავს იზოლირებულ, მაღალმთიან სოფელ ფსხუს.
• კრიტიკულია მდინარეების გუმისთისა და ფსხუს სათავეების დასაცავად.
• მისი მდებარეობა რუსეთის მიერ ოკუპირებულ აფხაზეთში განსაზღვრავს მის ამჟამინდელ მიუწვდომელ სტატუსს საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიიდან.