ასპინძის ბრძოლა

აპინძის ბრძოლა: გადამწყვეტი გამარჯვება იმპერიული ამბიციების ფონზე XVIII საუკუნის საქართველოში

ასპინძის ბრძოლა, რომელიც 1770 წლის 20 აპრილს გაიმართა, საქართველოს ისტორიაში უმნიშვნელოვანეს მოვლენას წარმოადგენს და ქართლ-კახეთის სამეფოს გადამწყვეტ გამარჯვებას აღნიშნავს ოსმალეთის იმპერიის ძალებზე. ეს შეტაკება რუსეთ-ოსმალეთის ომის (1768-1774) ფართო გეოპოლიტიკურ კონტექსტში მოხდა, სადაც საქართველო, მეფე ერეკლე II-ის მეთაურობით, რუსეთთან გაერთიანდა, რათა ოსმალეთის წინააღმდეგ მეორე ფრონტი გაეხსნა. ბრძოლა განსაკუთრებით ცნობილია მეფე ერეკლე II-ის გამორჩეული სტრატეგიული ნიჭითა და ქართული არმიის საოცარი სიმტკიცით, განსაკუთრებით კი რუსი მოკავშირეების, გენერალ გოტლიბ ტოტლებენის მეთაურობით, მოულოდნელი და უეცარი უკანდახევის ფონზე, ძირითად დაპირისპირებამდე სულ რამდენიმე საათით ადრე.

გამარჯვებამ, მიღწეულმა მნიშვნელოვანი რიცხობრივი უპირატესობისა და მოკავშირეების ღალატის მიუხედავად, დროებით გააძლიერა საქართველოს დამოუკიდებლობისკენ სწრაფვა. თუმცა, მან ასევე კრიტიკულად გამოკვეთა საქართველოს ალიანსების რთული და ხშირად ორპირი ბუნება, განსაკუთრებით კი გაფართოებულ რუსეთის იმპერიასთან. ასპინძის მოვლენებმა საფუძველი ჩაუყარა რუსეთის ოპორტუნისტულ და ეგოისტურ პოლიტიკას კავკასიაში, რამაც ღრმა გავლენა მოახდინა რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობების შემდგომ ტრაექტორიაზე და საქართველოს სუვერენიტეტის საბოლოო ბედზე.

გეოპოლიტიკური კონტექსტი და კონფლიქტის წინაპირობები

საქართველო, რომელიც ისტორიულად სამხრეთ კავკასიის გეოპოლიტიკურ კვანძში მდებარეობდა, მუდმივად ექცეოდა ოსმალეთის იმპერიის (დასავლეთით) და სპარსეთის სეფიანთა, მოგვიანებით კი ყაჯართა (აღმოსავლეთით) იმპერიული ამბიციების კონკურენციის ქვეშ. ამ არასტაბილურმა მდებარეობამ ქართული სამეფოები, განსაკუთრებით ქართლი და კახეთი, განუწყვეტელ შემოსევებს, ეკონომიკურ განადგურებასა და ამ დომინანტური ძალების მიერ საკუთარი კულტურული და პოლიტიკური ინსტიტუტების დანერგვის მცდელობებს დაუქვემდებარა. XV და XVI საუკუნეებში რეგიონულ ძალთა ბალანსში ღრმა ცვლილებები მოხდა, მათ შორის ბიზანტიის იმპერიისა და ტრაპიზონის იმპერიის დაცემა, რამაც საქართველო სულ უფრო მეტად მოწყვიტა ევროპულ კონტაქტებს და გარშემორტყმული დატოვა ძლევამოსილი მოწინააღმდეგეებით. ეს ეპოქა ხასიათდებოდა შიდა ფრაგმენტაციითა და ირანისა და თურქეთის აგრესიული კამპანიებით საქართველოს დასამორჩილებლად. სამცხის რეგიონი, სადაც ასპინძა მდებარეობს, საუკუნეების განმავლობაში ოსმალეთის მმართველობის ქვეშ იყო და “გურჯისტანის ვილაიეთად” იყო ქცეული.

მუდმივი გარე წნეხი და შიდა დაყოფა ქართველი მმართველებისგან პრაგმატულ, მაგრამ ხშირად სახიფათო საგარეო პოლიტიკას მოითხოვდა. ქართლ-კახეთის მეფე ერეკლე II, მამის, თეიმურაზ II-ის კვალდაკვალ, არაერთხელ ცდილობდა სამხედრო ალიანსის დამყარებას აღმავალ რუსეთის იმპერიასთან, რათა დაპირისპირებოდა თურქეთისა და სპარსეთის მუდმივ გავლენას საქართველოს სამხრეთ საზღვრებზე. ეს ალიანსი სტრატეგიულ აუცილებლობად აღიქმებოდა, რომელიც ქართული ტერიტორიების, განსაკუთრებით მესხეთის, ოსმალეთის ხანგრძლივი ბატონობისგან გათავისუფლების პოტენციურ საშუალებას იძლეოდა. ქართველი მონარქების მუდმივი მცდელობები, რუსეთთან ასეთი ალიანსების დამყარება ოსმალეთისა და სპარსეთის საფრთხეების წინააღმდეგ, ხაზს უსვამს ხანგრძლივ გეოპოლიტიკურ სტრატეგიას, რომელიც ეგზისტენციური შეშფოთებით იყო განპირობებული. გადარჩენისა და დამოუკიდებლობის უზრუნველსაყოფად ძლიერი გარე მფარველის ძიების ეს ნიმუში ქართული ისტორიის განმეორებადი თემაა, რაც ხაზს უსვამს ერის ბრძოლას თვითგადარჩენისთვის იმპერიული ამბიციების ფონზე.

რუსეთის პერსპექტივიდან, რომელმაც 1721 წლიდან მნიშვნელოვანი რეგიონული ძალის პოზიცია გაიმყარა, მართლმადიდებელი ქართველები ღირებულ პოტენციურ მოკავშირეს წარმოადგენდნენ. კავკასიონის ქედის სამხრეთით მდებარე ქართულ მიწებზე კონტროლის ან გავლენის მოპოვება რუსეთისთვის გადამწყვეტი იყო მთებზე შეუზღუდავი წვდომის უზრუნველსაყოფად, რითაც წინ წაიწევდა მის ინტერესებს შავი და კასპიის ზღვებს შორის სტრატეგიულად მნიშვნელოვან ტერიტორიაზე და შეამცირებდა ოსმალეთისა და სპარსეთის მეტოქეების გავლენას. ამიტომ, ასპინძის ბრძოლა უნდა გავიგოთ არა მხოლოდ როგორც ლოკალური კონფლიქტი, არამედ როგორც საქართველოს ხანგრძლივი ბრძოლის ერთი შემთხვევა გადარჩენისა და დამოუკიდებლობისთვის უფრო დიდი იმპერიული ძალების წინააღმდეგ. ეს ფართო კონტექსტი ბრძოლას უბრალო შეტაკებიდან ეროვნული სიმტკიცის ღრმა სიმბოლოდ აქცევს, მიუხედავად უზარმაზარი წინააღმდეგობებისა.

ასპინძის ბრძოლა უფრო დიდი რუსეთ-ოსმალეთის ომის (1768-1774) ნაწილი იყო. გენერალ გოტლიბ ტოტლებენის მეთაურობით რუსული საექსპედიციო ძალა საქართველოში 1769 წელს იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ გაგზავნა. მიზანი იყო კავკასიაში “მეორე ფრონტის” გახსნა, რითაც ოსმალეთის ძალები გადაერთვებოდა და შემცირდებოდა ზეწოლა რუსეთის მთავარ ფრონტზე. ეს ისტორიული მომენტი იყო, რადგან ეს იყო პირველი შემთხვევა, როდესაც ორგანიზებულმა რუსულმა სამხედრო ძალამ კავკასია გადაკვეთა ამიერკავკასიაში. მიუხედავად იმისა, რომ მეფე ერეკლე II-ის ალიანსი რუსეთთან სტრატეგიულ აუცილებლობად ჩანდა, ის თანდაყოლილ რისკებს შეიცავდა რუსეთის საკუთარი იმპერიული ამბიციების გამო კავკასიაში. ეს ალიანსი, როგორც მოვლენები მალე აჩვენებდა, ორლესული ხმალი იყო, რომელიც უზრუნველყოფდა დაუყოვნებელ სამხედრო მხარდაჭერას, მაგრამ საბოლოოდ გზას უხსნიდა რუსეთის მომავალ დომინირებას. რუსეთის გრძელვადიანი პოლიტიკა, როგორც მოგვიანებით მოვლენები გამოავლენდა, იყო საქართველოს დასუსტება ან მისი დასუსტების დაშვება, რითაც ხელი შეუწყობდა მის საბოლოო ანექსიას. მიზნების ეს ფუნდამენტური განსხვავება — საქართველო ეძებდა განთავისუფლებას, რუსეთი კი კონტროლს — ბრძოლა ამ უფრო დიდი გეოპოლიტიკური დინამიკის მიკროკოსმოსად აქცია.

კამპანია: რუსეთ-საქართველოს ალიანსი და მისი ბზარები

ასპინძისკენ მიმავალი კამპანია 1770 წლის მარტში დაიწყო, როდესაც რუსეთ-საქართველოს გაერთიანებული ძალები სურამში შეიკრიბნენ. ქართული კონტინგენტი, მეფე ერეკლე II-ის მეთაურობით, დაახლოებით 7,000 ჯარისკაცს ითვლიდა, ხოლო გენერალ ტოტლებენს 1,200 რუსი ჯარისკაცისგან შემდგარი ძალა ჰყავდა. მათი გაერთიანებული მიზანი იყო ბორჯომის ხეობით ახალციხისკენ, ოსმალეთის ჩილდირის ეიალეთის დედაქალაქისკენ ლაშქრობა, მეფე ერეკლე II-ის მთავარი მიზანი კი მესხეთის ოსმალეთის მმართველობისგან გათავისუფლება იყო. მოკავშირეებმა თავდაპირველ წარმატებებს მიაღწიეს, 14 აპრილს სადგერის ციხე აიღეს და შემდგომ 17 აპრილს აწყურის ციხეს ალყა შემოარტყეს.

თუმცა, მალევე გაჩნდა მნიშვნელოვანი სტრატეგიული უთანხმოება მეფე ერეკლე II-სა და გენერალ ტოტლებენს შორის კამპანიის გაგრძელებასთან დაკავშირებით. მეფე ერეკლე II ახალციხეზე დაუყოვნებლივ შეტევას ემხრობოდა, ამტკიცებდა რა, რომ ოსმალეთის პროვინციულ დედაქალაქთან პირდაპირი შეტაკება უფრო გადამწყვეტი იქნებოდა. ის აწყურის, ძნელად მისადგომი ციხესიმაგრის მცირე გარნიზონით, ხანგრძლივ ალყას დროისა და რესურსების ფუჭ ხარჯვად მიიჩნევდა, რადგან სჯეროდა, რომ ახალციხის აღება ბუნებრივად გადაწყვეტდა აწყურის საკითხს. ამის საპირისპიროდ, ტოტლებენი ჯიუტად მოითხოვდა აწყურის ალყის გაგრძელებას, მიიჩნევდა რა, რომ სტრატეგიულად არასწორი იყო გამაგრებული მტრის პოზიციის ზურგში დატოვება. მისი გეგმები აწყურის ალყისა და შეტევისთვის, ზოგიერთი ცნობით, ფუნდამენტურად მცდარი იყო. ეს სტრატეგიული უთანხმოება ორ სარდალს შორის ხაზს უსვამს მათი მიზნების ფუნდამენტურ განსხვავებას. ერეკლე II-ის სურვილი, ახალციხისკენ გაეწია, ნათლად მიუთითებდა ეროვნულ მიზანზე: ქართული მიწების დაბრუნებაზე. ტოტლებენის უარი და შემდგომი ქმედებები, თუმცა, ეწინააღმდეგებოდა ჭეშმარიტი ალიანსის ცნებას, რომელიც საერთო მიზნებზე იყო დაფუძნებული. ეს იმაზე მიუთითებს, რომ რუსეთის მთავარი ინტერესი არ იყო საქართველოს განთავისუფლება, არამედ ძალაუფლების ვაკუუმის ან დამოკიდებულების შექმნა, რომელიც მისი იმპერიული გაფართოებისთვის იქნებოდა გამოყენებული.

ალიანსის ბზარები მკვეთრად გამწვავდა 1770 წლის 19 აპრილს. მას შემდეგ, რაც ახალციხის ფაშამ 18 აპრილს აწყურში 2,000-კაციანი დამხმარე ძალა გაგზავნა, გენერალმა ტოტლებენმა, გაფრთხილების გარეშე, მოულოდნელად გაიყვანა თავისი 1,200-კაციანი რუსული კონტინგენტი ალყიდან და უკან დაიხია საქართველოსკენ. ამ უეცარმა მიტოვებამ მნიშვნელოვანი არეულობა გამოიწვია ქართულ არმიაში, სიტუაცია, რომლის გამოყენებაც ოსმალებმა ციხიდან გამოჭრით სცადეს. გამორჩეული ლიდერობის დემონსტრირებით, მეფე ერეკლე II-მ სწრაფად აღადგინა წესრიგი თავის ჯარებში, წამოიწყო კონტრშეტევა და წარმატებით მოიგერია ოსმალების შეტევა აწყურში. რუსი მოკავშირეების წასვლის შემდეგ, ერეკლე II-ს სხვა გზა არ ჰქონდა, გარდა ასპინძისკენ უკანდახევისა, რომელსაც თურქული ძალები მისდევდნენ. ერეკლე II-სა და ტოტლებენს შორის ეს სტრატეგიული უთანხმოება, მიუხედავად იმისა, რომ ტაქტიკურ დაპირისპირებად იყო წარმოდგენილი, ღრმა ღალატის საბაბი აღმოჩნდა. ცნობები მიუთითებს, რომ ტოტლებენის ძირითადი განზრახვა იყო ოსმალეთის იმპერიისთვის მიეცა საშუალება, გაენადგურებინა ქართლ-კახეთის არმია და მეფე ერეკლე II, რითაც რუსეთს გაუადვილდებოდა სამეფოს თავის მზარდ იმპერიაში შეერთება. ეს გათვლილი დივერსიული აქტი, ვიდრე უბრალო ტაქტიკური შეცდომა, რუსეთის იმპერიული პოლიტიკის ცინიკურ და მანიპულაციურ ასპექტს ავლენს. მან წინასწარ განსაზღვრა რუსეთის ოპორტუნისტული ქცევის მომავალი შემთხვევები საქართველოს მიმართ, რაც საბოლოოდ ქართლ-კახეთის ანექსიით დასრულდა ათწლეულების შემდეგ.

ასპინძის ბრძოლა: ტაქტიკური შედევრი

ასპინძის ბრძოლა გაიმართა 1770 წლის 20 აპრილს, სამხრეთ საქართველოში, ქალაქ ასპინძასთან ახლოს, დაახლოებით 41°34′26.76″N 43°14′58.88″E კოორდინატებზე. ძირითადი მეომარი მხარეები იყვნენ ქართლ-კახეთის სამეფო და ოსმალეთის იმპერია.

ქართულ ძალებს მეფე ერეკლე II (ჰერაკლე II) მეთაურობდა, რომელიც არმიის ცენტრს ხელმძღვანელობდა. მას მხარს უჭერდნენ გენერალი დავით ორბელიანი, რომელიც მარჯვენა ფლანგს ხელმძღვანელობდა, და უფლისწული გიორგი (გიორგი ბატონიშვილი, მოგვიანებით მეფე გიორგი XII), რომელიც მარცხენა ფლანგს მეთაურობდა. ოსმალეთის მხრიდან სარდლები იყვნენ გოლა ფაშა და ავართა წინამძღოლი კოხტა-ბელადი, რომლებიც ორივე ბრძოლის დროს დაიღუპნენ.

ჯარების რაოდენობის შეფასებები ისტორიულ წყაროებში განსხვავდება. ქართული ძალები დაახლოებით 3,000 კაცს ითვლიდნენ, თუმცა ზოგიერთი ცნობით, რუსების უკანდახევამდე თავდაპირველი ძალა დაახლოებით 7,000 იყო, ხოლო ერთი წყარო დაახლოებით 2,000 კაცს მიუთითებს. ოსმალებისთვის, რიცხვები 9,500-დან 8,000-მდე მერყეობს. აღსანიშნავია, რომ ზოგიერთი ცნობა ახსენებს “დაახლოებით 18,000 ჯარისკაცს ძირითადი თურქული ძალებიდან“, რომლებიც მტკვრის ნაპირებთან მივიდნენ, რაც უფრო დიდ საერთო ოსმალურ კონტინგენენტზე მიუთითებს. მოხსენებულ ჯარების რაოდენობაში არსებული შეუსაბამობები ხშირია ისტორიულ ჩანაწერებში და ხაზს უსვამს ზუსტი რეკონსტრუქციის სირთულეებს. თუმცა, ყველა ხელმისაწვდომ ინფორმაციაში თანმიმდევრული თემაა ოსმალეთის ძალების მნიშვნელოვანი რიცხობრივი უპირატესობა, რაც ხაზს უსვამს ქართული გამარჯვების მასშტაბს. ეს რიცხობრივი უპირატესობა მეფე ერეკლე II-ის ტრიუმფს განსაკუთრებით შთამბეჭდავ სამხედრო სტრატეგიისა და ლიდერობის მიღწევად აქცევს, რაც ხაზს უსვამს ასეთი წინააღმდეგობების დასაძლევად საჭირო ტაქტიკურ ბრწყინვალებას.

გენერალ ტოტლებენის მოულოდნელი უკანდახევის შემდეგ, მეფე ერეკლე II-ის ძალები სახიფათო მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ, იძულებულნი იყვნენ უკან დაეხიათ, ხოლო მათ თურქული ძალები მისდევდნენ, რომლებიც ასპინძასთან თავდაცვის ხაზების მოწყვეტას ცდილობდნენ. 20 აპრილს, ერეკლე II-მ ჯერ ოსმალეთის 1,500-კაციანი ავანგარდი დაამარცხა და გაფანტა. ამ თავდაპირველმა წარმატებამ, როგორც ცნობილია, შიში დათესა ოსმალთა რიგებში. ამ შეტაკების შემდეგ, მეფე ერეკლე II-მ გათვლილი და გაბედული ტაქტიკური მანევრი განახორციელა: მან სტრატეგიულად ნება დართო ოსმალეთის ძირითად ძალებს, რომელთა რაოდენობა 8,000-დან 18,000-მდე იყო შეფასებული, გადაეკვეთათ მტკვარი ასპინძასთან. ეს გადაწყვეტილება, რომ მტერს მდინარის გადაკვეთის ნება დართო, ნაცვლად მდინარის ნაპირის შენარჩუნებისა, აჩვენებს რელიეფის ღრმა გაგებასა და უფრო დიდი მტრის ხაფანგში მოქცევის ფსიქოლოგიურ გავლენას, რითაც ტაქტიკური უკანდახევა ეფექტურად სტრატეგიულ ხაფანგად გადააქცია. რიცხობრივად ჩამორჩენილისა და მიტოვებულის ტიპიური რეაქცია იქნებოდა სრული, დეზორგანიზებული უკანდახევა. ერეკლეს ქმედებები, თუმცა, მიუთითებდა მიზანმიმართულ, კონტრ-ინტუიციურ სტრატეგიაზე, რაც აჩვენებდა მაღალ სამხედრო ნიჭსა და ნდობას თავისი ჯარების მიმართ, რითაც არახელსაყრელი სიტუაცია გადამწყვეტი შეტაკებისთვის შესაძლებლობად აქცია.

ბრძოლის კრიტიკული მომენტი 20 აპრილის ღამეს მოხდა. ქართულმა კონტინგენენტმა, აღაბაბ ერისთავისა და სიმონ მუხრანბატონის (სვიმონ მუხრანბატონი) მეთაურობით, გაბედული ოპერაცია განახორციელა მტკვრის ორ ნაპირს დამაკავშირებელი ერთადერთი ხიდის გასანადგურებლად. ამ ქმედებამ ეფექტურად ჩაკეტა ოსმალეთის ძალები მდინარის ნაპირზე, მოწყვიტა მათი უკანდახევის ხაზები და იზოლირება მოახდინა მათი რეზერვებისგან. ხიდის განადგურება გადამწყვეტი ტაქტიკური დარტყმა იყო, რამაც ბრძოლა სრულ განადგურებად აქცია. ის ხაზს უსვამს დაზვერვის, კოორდინაციისა და სწრაფი შესრულების უმნიშვნელოვანეს როლს სამხედრო ოპერაციებში, რაც აჩვენებს ქართული არმიის დისციპლინასა და ეფექტურობას მაშინაც კი, როდესაც რიცხობრივად აღმატებულ ძალებს უპირისპირდებოდა. ხიდის განადგურება არ იყო შემთხვევითი აქტი, არამედ ერეკლეს სტრატეგიის დაგეგმილი ელემენტი, რომელმაც შექმნა ბოთლის ყელი და აღმოფხვრა ოსმალეთის გაქცევის გზა, რითაც მდინარე გადაკვეთის წერტილიდან გადაულახავ ბარიერად აქცია. ეს მანევრი, რომელიც ღამის საფარქვეშ განხორციელდა, მიუთითებს შესანიშნავ დაზვერვასა და დისციპლინირებულ სპეციალურ ოპერაციებზე, რაც ქართულ ძალებში სამხედრო დახვეწილობის მაღალ დონეზე მეტყველებს.

გამთენიისას, ქართულმა არმიამ მოულოდნელი შეტევა წამოიწყო ხაფანგში მოქცეულ ოსმალურ ძალებზე. ქართული საბრძოლო წყობა ასეთი იყო: მეფე ერეკლე II ხელმძღვანელობდა ცენტრს, დავით ორბელიანი მეთაურობდა მარჯვენა ფლანგს, ხოლო უფლისწული გიორგი – მარცხენა ფლანგს. ოსმალები, სრულიად მოულოდნელად და უკანდახევის საშუალების გარეშე, გაფანტულნი იქნენ. მტერმა ვერ გაუძლო ქართულ შეტევას და არეულად დაიწყო უკანდახევა დანგრეული ხიდისკენ, სადაც ასობით ადამიანი დაიხრჩო მტკვრის გადაცურვის მცდელობისას.

ასპინძის ბრძოლა ქართველთა გადამწყვეტი გამარჯვებით დასრულდა. ოსმალეთის ძალებმა მძიმე დანაკარგები განიცადეს, შეფასებები დაახლოებით 4,000-დან 4,500-ზე მეტამდე მერყეობს, ზოგიერთი ცნობით კი 6,000-მდეც კი აღწევს. დაღუპულთა შორის იყვნენ გამოჩენილი სარდლები, მათ შორის გოლა ფაშა და ავართა წინამძღოლი კოხტა-ბელადი. ქართული დანაკარგები, ამის საპირისპიროდ, საოცრად მცირე იყო, მოხსენებული როგორც “უცნობი, ნაკლები”, “უმნიშვნელო”, ან თუნდაც 25 დანაკარგი. მაღალი ასიმეტრიული დანაკარგების რიცხვები, მინიმალური ქართული დანაკარგებით მნიშვნელოვან ოსმალურ დანაკარგებთან შედარებით, ხაზს უსვამს მეფე ერეკლე II-ის ტაქტიკური გეგმის ეფექტურობასა და ქართული არმიის უნაკლო შესრულებას. ეს არაპროპორციული შედეგი ბევრს მეტყველებს სტრატეგიულ ბრწყინვალებაზე, რომელმაც რიცხობრივი უპირატესობა გადამწყვეტ გამარჯვებად აქცია. ქართველებმა ასევე ხელში ჩაიგდეს მრავალი დროშა, ცხენი და იარაღი.

გენერალ ტოტლებენის ქმედებები: ისტორიული ინტერპრეტაციები და დებატები

გენერალ გოტლიბ ტოტლებენის როლი ასპინძის კამპანიაში მისი ისტორიული ნარატივის საკამათო ასპექტად რჩება. ცნობები თანმიმდევრულად ასახავს ტოტლებენს, როგორც “ავანტიურისტს” საეჭვო წარსულით, რომელიც, როგორც ცნობილია, “საერთო სამართლის დანაშაულისთვის” გააძევეს თიურინგიიდან, სანამ რუსეთში მაღალ თანამდებობებს დაიკავებდა. ეს ფონი გავლენას ახდენს მისი ქცევის ინტერპრეტაციებზე კამპანიის დროს.

კრიტიკულად, ისტორიული ანალიზები, განსაკუთრებით ა. მანველიშვილის მიერ, მტკიცედ მიუთითებს, რომ ტოტლებენის მოულოდნელი უკანდახევა არ იყო მხოლოდ სტრატეგიული უთანხმოების შედეგი, არამედ ღალატის მიზანმიმართული აქტი. ეს ცნობები ამტკიცებენ, რომ ტოტლებენის გათვლილი გეგმა იყო “ოსმალეთის იმპერიისთვის მიეცა საშუალება, სრულად გაენადგურებინა ქართლ-კახეთის არმია მეფესთან ერთად”, რითაც რუსეთს “ადვილად შეეძლო სამეფოს ქვეყანაში შეერთება”. სხვა წყაროებიდან მიღებული დამატებითი დადასტურება მიუთითებს მის განზრახვაზე, “გამოეყენებინა რუსული ძალები სახელმწიფო გადატრიალებისთვის“, რომლის მიზანიც მეფე ერეკლეს გატაცების შემდეგ საქართველოს კონტროლის ხელში ჩაგდება იყო. უფრო მეტიც, ტოტლებენის ზიზღი ქართველი სარდლების მიმართ, რომლებსაც ის, როგორც ცნობილია, “უცოდინარ აღმოსავლელებად” მიიჩნევდა, და მისი მოთხოვნა, რომ ქართველი ოფიცრები გაერთიანებული არმიიდან გამოერიცხათ, კიდევ უფრო ამძაფრებდა დაძაბულობას და ავლენდა ღრმა ფესვგადგმულ ცრურწმენას, რომელმაც სავარაუდოდ გავლენა მოახდინა მის ქმედებებზე.

სამეცნიერო პერსპექტივები, განსაკუთრებით ქართულ ისტორიოგრაფიაში, ძირითადად ამ ტოტლებენის ორპირობის ნარატივის გარშემო ერთიანდება. ხელმისაწვდომი ინფორმაცია, მიუხედავად იმისა, რომ არ წარმოადგენს მრავალ კონფლიქტურ ინტერპრეტაციას სხვადასხვა ეროვნული პერსპექტივიდან, თანმიმდევრულად აძლიერებს ღალატის ქართულ თვალსაზრისს. ეს გაბატონებული ინტერპრეტაცია ტოტლებენის ქმედებებს რუსეთის გათვლილ მანევრად მიიჩნევს, რომლის მიზანიც საქართველოს დასუსტება იყო მომავალი ანექსიისთვის. ტოტლებენის ღალატის ეს ასახვა, რომელიც თანმიმდევრულად არის ხაზგასმული სხვადასხვა წყაროში, მიუთითებს ფართოდ მიღებულ ისტორიულ გაგებაზე, რაც პოტენციურად ასახავს რუსეთის განზრახვებთან დაკავშირებულ ეროვნულ ნარატივს საქართველოში. ეს პერსპექტივა გვთავაზობს კრიტიკულ ლინზას, რომლითაც უნდა გავაანალიზოთ რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობების რთული და ხშირად დაძაბული ისტორია.

ტოტლებენის განზრახვის შესახებ მკაფიო განცხადებები, რომ ოსმალებს მიეცა საშუალება, გაენადგურებინათ ქართული არმია, რათა რუსეთს ადვილად შეეძლო სამეფოს შთანთქმა, რუსეთის საგარეო პოლიტიკაში თანმიმდევრულ ნიმუშს ავლენს. ეს არ იყო მხოლოდ ავანტიურისტი გენერლის ამბიცია; ის შეესაბამება რუსეთის უფრო ფართო ისტორიულ მიზანს, “დაესუსტებინა საქართველო ან მიეცა საშუალება დასუსტებულიყო, რათა შემდგომში დაეპყრო“. ეს თანმიმდევრული მიდგომა ტოტლებენის ინდივიდუალურ ქმედებებს იზოლირებული ინციდენტიდან კავკასიაში რუსეთის გრძელვადიანი იმპერიული სტრატეგიის მკაფიო გამოვლინებად აქცევს. ის სახიფათო პრეცედენტს ქმნის რუსეთის მომავალი ინტერვენციებისა და ღალატისთვის, რაც ყველაზე მეტად გიორგიევსკის ტრაქტატამდე და კრწანისის ბრძოლამდე მივიდა, საბოლოოდ კი საქართველოს ანექსიით დასრულდა.

გრძელვადიანი ისტორიული მნიშვნელობა და გავლენა

ასპინძის ბრძოლას უშუალო და ღრმა შედეგები მოჰყვა როგორც საქართველოსთვის, ასევე ოსმალეთის იმპერიისთვის. საქართველოსთვის, გადამწყვეტმა გამარჯვებამ დროებით შეაჩერა ოსმალეთის ექსპანსია ქართლ-კახეთის გულში და დაიცვა მესხეთი, რითაც აჩვენა სამეფოს თავდაცვის უნარიანობა მაშინაც კი, როდესაც მოკავშირეებმა მიატოვეს. ოსმალეთის იმპერიისთვის, დამარცხება მნიშვნელოვანი უკუსვლა იყო მათ კავკასიურ კამპანიაში რუსეთ-ოსმალეთის ომის დროს, რასაც მძიმე დანაკარგები და ძირითადი სარდლების დაკარგვა მოჰყვა.

სამხედრო ტრიუმფის მიუხედავად, ტოტლებენის მიტოვებამ ასპინძასთან სერიოზულად დაძაბა საქართველოსა და რუსეთს შორის ახლად ჩამოყალიბებული ნდობა. ამ ინციდენტმა მკაფიოდ გამოკვეთა რუსული სამხედრო დახმარების არასანდოობა და გამოავლინა მათი ფარული იმპერიული მოტივები. მიუხედავად ამისა, ოსმალეთისა და სპარსეთის იმპერიების მხრიდან მუდმივი გარე საფრთხეების წინაშე, მეფე ერეკლე II იძულებული გახდა, კიდევ ერთხელ ეძია რუსეთის მფარველობა. ამან გამოიწვია გიორგიევსკის ტრაქტატის ხელმოწერა 1783 წელს, რომელმაც ფორმალურად ქართლ-კახეთი რუსეთის მფარველობის ქვეშ მოაქცია, რუსეთი კი სამხედრო დახმარების გაწევას იღებდა ვალდებულებად. რუსეთის მიერ გიორგიევსკის ტრაქტატის შემდგომი დარღვევა და საქართველოს შემდგომი მიტოვება 1795 წლის დამანგრეველი სპარსული შემოსევის დროს ორივე პირდაპირ წინასწარ განსაზღვრა ტოტლებენის მიტოვებამ ასპინძასთან. მრავალ წყაროში თანმიმდევრული მტკიცება, რომ რუსეთის საბოლოო მიზანი იყო “ადვილად შეეერთებინა სამეფო ქვეყანაში” ან “დაესუსტებინა საქართველო ან მიეცა საშუალება დასუსტებულიყო, რათა შემდგომში დაეპყრო“, რუსეთის იმპერიული პოლიტიკის მკაფიო, გრძელვადიან ნიმუშს ქმნის. ასპინძა, მიუხედავად იმისა, რომ ქართული გამარჯვება იყო, პარადოქსულად გამოავლინა საქართველოს სტრატეგიის ფატალური ნაკლი რუსეთზე დამოკიდებულების თვალსაზრისით. საქართველოს დამოუკიდებლობის დაკარგვა XIX საუკუნის დასაწყისში პირდაპირ გამოიწვია რუსეთის ჭეშმარიტი განზრახვების ამ ადრეულმა, მკაფიო სიგნალმა ვიდრე იზოლირებულმა ინციდენტმა.

ასპინძის ბრძოლა და მასში ტოტლებენის ქმედებები, საქართველოს მიმართ რუსეთის გრძელვადიანი პოლიტიკის ადრეულ ინდიკატორად იქცა: დაესუსტებინა ან მიეცა საშუალება დასუსტებულიყო საქართველო თავისი მტრების მიერ, შემდეგ კი მისი მოწყვლადობით ესარგებლა მის დასაპყრობად და ანექსიისთვის. ეს პოლიტიკა, რომელსაც ისტორიული ფესვები XVI საუკუნიდან აქვს, XVIII და XIX საუკუნეებშიც გრძელდებოდა. ბრძოლა ხშირად განიხილება რუსეთის შემდგომი ღალატების კონტექსტში, განსაკუთრებით კი 1795 წლის დამანგრეველი სპარსული შემოსევის (კრწანისის ბრძოლა) დროს მიტოვება, რამაც სერიოზულად დაასუსტა აღმოსავლეთ საქართველო და საბოლოოდ ხელი შეუწყო მის ანექსიას რუსეთის მიერ.

ამრიგად, ასპინძის ბრძოლა ქართული სიმტკიცისა და გამძლეობის მძლავრ სიმბოლოდ დგას როგორც გარე აგრესიის, ასევე მოკავშირეების ორპირობის პირისპირ. ის ხაზს უსვამს დამოუკიდებლობისთვის მუდმივ ბრძოლასა და გეოპოლიტიკური მანევრირების მაღალ ფასს უფრო მცირე ერისთვის, რომელიც ძლიერ იმპერიებს შორის მდებარეობს. ასპინძაში ქართულმა გამარჯვებამ აჩვენა მათი სამხედრო შესაძლებლობები და მეფე ერეკლე II-ის ლიდერობა. თუმცა, ამ სამხედრო წარმატებამ არ გამოიწვია ხანგრძლივი უსაფრთხოება ან დამოუკიდებლობა; ამის ნაცვლად, მას მოჰყვა რუსეთზე განახლებული დამოკიდებულება და საბოლოო ანექსია. ეს ხაზს უსვამს ტრაგიკულ პარადოქსს მცირე სახელმწიფოებისთვის მრავალპოლარულ სამყაროში: სამხედრო გამარჯვებებმაც კი შესაძლოა ვერ უზრუნველყოს გრძელვადიანი დამოუკიდებლობა, თუ ისინი კვლავაც უფრო დიდ, მტაცებელ ძალებს შორის არიან მოქცეულნი. ამიტომ, ასპინძის ბრძოლა ისტორიულ შემთხვევის კვლევას წარმოადგენს სამხედრო მიღწევების საზღვრებზე მტკიცე გეოპოლიტიკური სტაბილურობისა და სანდო ალიანსების არარსებობის პირობებში.

კულტურული მემკვიდრეობა და ხსოვნა

ასპინძის ბრძოლას მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს ქართულ ეროვნულ ცნობიერებასა და კულტურულ მეხსიერებაში. ის ცნობილია, როგორც პატრიოტული ოდა “ასპინძის ბრძოლაზე”, რომელიც ცნობილმა ქართველმა პოეტმა ბესიკმა (ბესიკ გაბაშვილი) შექმნა. ბესიკის პოეზია აღიარებულია თავისი “ინტენსიური დრამატიზმით” და “ეროვნულ პოლიტიკურ-სოციალურ რეალობასთან” აქტიური კავშირით, ხშირად აერთიანებს “ეროვნულ ხალხურ მოტივებს” და ქრისტიანულ სიმბოლიკას. მისმა ნამუშევრებმა, მათ შორის ასპინძის ოდემ, გადალახა ჩვეულებრივი “კამერული პოეზიის” საზღვრები და უფრო ფართო ეროვნულ თემებს შეეხო. ამ ოდის არსებობა ხაზს უსვამს ბრძოლის უშუალო და ხანგრძლივ გავლენას ქართულ ეროვნულ იდენტობაზე, რაც მას გმირობისა და ურყევი წინააღმდეგობის სიმბოლოდ აქცევს.

ასპინძაში, საქართველოში, ცხენოსანი ქანდაკება დგას, რომელიც 2017 წელს აღიმართა, როგორც ბრძოლისა და მისი ცენტრალური ფიგურის, მეფე ერეკლე II-ის, ხელშესახები მემორიალი. მის კვარცხლბეკზე არსებული წარწერა მკაფიოდ აღნიშნავს ისტორიულ მოვლენას: “1770 წლის 20 აპრილს ქართულმა არმიამ მეფე ერეკლე II-ის მეთაურობით დიდი გამარჯვება მოიპოვა თურქ ჯარისკაცებზე“. ეს ქანდაკება ხანგრძლივი ხარკია მონარქისთვის, რომლის მეფობა ხშირად ქართული მონარქიის “გედის სიმღერად” ითვლება. ბესიკის პატრიოტული ოდისა და ერეკლე II-ის თანამედროვე ცხენოსანი ქანდაკების არსებობა, ასპინძის “მრავალ მნიშვნელოვან ქართულ გამარჯვებასთან” ზოგად ასოციაციასთან ერთად, აჩვენებს, რომ ბრძოლა ღრმად არის ინტეგრირებული საქართველოს ეროვნულ ნარატივსა და კოლექტიურ მეხსიერებაში. ეს ნიშნავს, რომ ასპინძის ბრძოლა არ არის მხოლოდ ისტორიული მოვლენა, არამედ ეროვნული სიმტკიცის, სტრატეგიული ბრწყინვალებისა და დამოუკიდებლობის მუდმივი სულისკვეთების მძლავრი სიმბოლო, განსაკუთრებით მოკავშირეების სავარაუდო ღალატის პირისპირ. მისი კულტურული ხსოვნა აქტიურად აძლიერებს ამ ღირებულებებს და მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს ქართული ეროვნული იდენტობის მუდმივ მშენებლობას.

ასპინძის მუნიციპალიტეტი სავსეა შუა საუკუნეების ქართული ძეგლებით, მათ შორის უძველესი გამოქვაბულებით, მძლავრი ციხესიმაგრეებითა და პატივცემული მონასტრებით, რაც ასახავს ცივილიზაციისა და განუწყვეტელი კონფლიქტების მდიდარ ისტორიას. ამ მნიშვნელოვან ადგილებს შორის არის XII-XIII საუკუნეების ვარძიის მღვიმოვანი მონასტრის კომპლექსი, რომელიც ისტორიულად როგორც თავდაცვითი სიმაგრე, ასევე სასიცოცხლო კულტურული ცენტრი იყო. ვარძიამ, მაგალითად, 1203 წელს ბასიანის ბრძოლამდე მიიღო დიდი ქართული არმია, მათ შორის დედოფალი თამარი, რომელიც მთელი ქვეყნიდან იყო შეკრებილი, მოგვიანებით კი 1551 წელს სპარსული თავდასხმები მოიგერია. რეგიონის სხვა გამორჩეული ძეგლები მოიცავს გამაგრებულ ქალაქებს თმოგვსა და ხერთვისს, ასევე ვანის ქვაბების მღვიმოვან კომპლექსს. რეგიონის ისტორია ასევე აღინიშნება სხვა მნიშვნელოვანი ბრძოლებით, როგორიცაა გიორგი სააკაძის მიერ ყიზილბაშთა არმიის დამარცხება ასპინძასთან 1625 წელს. თავად სახელი “ასპინძა” მრავალ ქართულ გამარჯვებასთან არის სინონიმი და ისტორიულად “სასტუმროს” ან “დასასვენებელ სადგურს” ნიშნავდა მთავარ გზაზე, რაც მის ხანგრძლივ სტრატეგიულ მნიშვნელობაზე მიუთითებს. ახალციხე-ასპინძის რეგიონში მიმდინარე არქეოლოგიური კვლევები აგრძელებს უძველესი დასახლებებისა და სიმაგრეების აღმოჩენას. ასპინძის ეს უფრო ფართო ისტორიული კონტექსტი ცხადყოფს, რომ 1770 წლის ბრძოლა არ იყო იზოლირებული ინციდენტი, არამედ სტრატეგიულად მნიშვნელოვან რეგიონში წინააღმდეგობის ღრმად ფესვგადგმული ისტორიული ნიმუშის გაგრძელება. ის ხაზს უსვამს ასპინძის მსგავსი ადგილების მუდმივ მნიშვნელობას ქართულ ისტორიულ ლანდშაფტში, რაც მუდმივი ბრძოლებისა და დროდადრო გამარჯვებების მუდმივი შეხსენებაა.

ისტორიული გაკვეთილი და მემკვიდრეობა

ასპინძის ბრძოლა, რომელიც 1770 წლის 20 აპრილს გაიმართა, ქართლ-კახეთის სამეფოსთვის, მეფე ერეკლე II-ის მეთაურობით, გამორჩეულ სამხედრო ტრიუმფს წარმოადგენს. მან აჩვენა განსაკუთრებული ტაქტიკური ნიჭი და ურყევი სიმტკიცე რიცხობრივად აღმატებული ოსმალეთის ძალების წინააღმდეგ. მტკვრის ხიდის სტრატეგიულმა განადგურებამ, გადამწყვეტმა მანევრმა, უზრუნველყო გადამწყვეტი გამარჯვება, რამაც მტერს მძიმე დანაკარგები მიაყენა, ხოლო ქართული დანაკარგები მინიმუმამდე დაიყვანა. ამ სამხედრო წარმატებამ, მიღწეულმა რუსი მოკავშირეების მოღალატური მიტოვების მიუხედავად, ხაზი გაუსვა საქართველოს თავდაცვის უნარსა და მისი ხელმძღვანელობის ბრწყინვალებას.

პოლიტიკურად, ბრძოლა საქართველოს არასტაბილური მდგომარეობის მკაფიო ილუსტრაციად იქცა, რომელიც ძლიერ იმპერიულ ამბიციებს შორის იყო მოქცეული. რაც უფრო კრიტიკულია, მან გამოავლინა რუსული ალიანსის ორპირი ბუნება, განსაკუთრებით გენერალ ტოტლებენის მიზანმიმართული უკანდახევის მეშვეობით. ეს მოვლენა არ იყო ანომალია, არამედ რუსეთის გრძელვადიანი იმპერიული სტრატეგიის ადრეული, მკაფიო სიგნალი საქართველოს დასასუსტებლად და საბოლოოდ ანექსიისთვის. რუსული პოლიტიკის ნიმუში, რომელიც ასპინძაში აშკარა იყო, ტრაგიკულად განვითარდებოდა შემდგომ ათწლეულებში, რაც გიორგიევსკის ტრაქტატითა და დამანგრეველი კრწანისის ბრძოლით დასრულდებოდა, საბოლოოდ კი საქართველოს რუსეთის იმპერიაში შეერთებამდე მივიდოდა.

კულტურულად, ასპინძა ღრმად არის ჩაბეჭდილი ქართულ ეროვნულ მეხსიერებაში. ბესიკის პატრიოტული ოდისა და ასპინძაში მეფე ერეკლე II-ის ცხენოსანი ქანდაკების მსგავსი ნამუშევრების მეშვეობით, ბრძოლა ეროვნული სიმტკიცის, სტრატეგიული გენიისა და დამოუკიდებლობისთვის მუდმივი ბრძოლის მძლავრ სიმბოლოდ იქცა. თავად რეგიონი, მდიდარი ისტორიული ძეგლებით, აძლიერებს ამ ნარატივს, 1770 წლის გამარჯვებას ქართული წინააღმდეგობის ხანგრძლივ მემკვიდრეობაში ათავსებს.

თავის მუდმივ მემკვიდრეობაში, ასპინძა სცილდება ერთ სამხედრო შეტაკებას. ის წარმოადგენს კრიტიკულ მომენტს, რომელმაც გამოკვეთა სამხედრო ოსტატობის, დიპლომატიური მანევრირებისა და იმპერიული ამბიციების რთული ურთიერთქმედება სამხრეთ კავკასიაში. ბრძოლამ ხაზი გაუსვა საქართველოს თანდაყოლილ თავდაცვის უნარს და ამავე დროს გამოავლინა არასანდო “მოკავშირეებზე” დამოკიდებულების ღრმა საფრთხეები. ასპინძიდან მიღებული გაკვეთილები, მიუხედავად იმისა, რომ ტრაგიკულად განმეორდა შემდგომ ისტორიულ ეპიზოდებში, ღრმა გავლენა მოახდინა საქართველოს შემდგომ საგარეო პოლიტიკაზე და რუსეთის ანექსიისკენ საბოლოო ტრაექტორიაზე. ის რჩება ქართული სიმტკიცის მძლავრ სიმბოლოდ და მცირე ერების წინაშე მდგარი მუდმივი გამოწვევების მტკივნეულ შეხსენებად, რომლებიც ძლიერი სახელმწიფოების კონკურენტულ სამყაროში ნავიგაციას ცდილობენ.