სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძარი: ღრმა ჩაძირვა საქართველოს ცოცხალ სვეტში

სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძარი, რომელიც მცხეთაში, საქართველოში მდებარეობს, შუა საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრების შედევრი და უაღრესად მნიშვნელოვანი სულიერი ცენტრია. იუნესკოს მიერ მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლად აღიარებული, ის სიდიდით მეორე საეკლესიო ნაგებობაა საქართველოში და საუკუნეების განმავლობაში საქართველოს მართლმადიდებლური თემის მთავარ სალოცავ ადგილს წარმოადგენდა. ტაძრის სახელი, რომელიც „ცოცხალ სვეტს“ ნიშნავს, ლეგენდას ეფუძნება, რაც მის წმინდა ისტორიას უსვამს ხაზს.

ისტორიული მნიშვნელობა: ლეგენდიდან ღირსშესანიშნაობამდე

სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძრის ისტორია მჭიდროდ არის გადაჯაჭვული საქართველოში ქრისტიანობის ადრეულ ხანასთან. ქართული ჰაგიოგრაფიის თანახმად, ახ. წ. I საუკუნეში, მცხეთელი ქართველი ებრაელი, სახელად ელიოზი, იესო ქრისტეს ჯვარცმის დროს იერუსალიმში იმყოფებოდა. მან შეიძინა იესოს კვართი და მცხეთაში ჩამოიტანა, სადაც მისმა დამ, სიდონიამ, მას შეახო და წმინდა ნივთით გამოწვეული უსაზღვრო ემოციებისგან მაშინვე გარდაიცვალა. რადგან კვართისგან მისი განცალკევება შეუძლებელი იყო, სიდონია მასთან ერთად დაკრძალეს, მოგვიანებით კი მის საფლავზე სასწაულმოქმედი კედარის ხე ამოიზარდა.

IV საუკუნეში, წმინდა ნინოს მიერ მეფე მირიან III-ის გაქრისტიანების შემდეგ, იმ ადგილას, სადაც კედარის ხე იდგა, ეკლესიის აშენება გადაწყდა. ეკლესიის საძირკვლისთვის კედრისგან შვიდი სვეტი გამოთალეს, მაგრამ ერთ-ერთი მათგანი სასწაულებრივად აიწია ჰაერში და დედამიწას მხოლოდ მას შემდეგ დაუბრუნდა, რაც წმინდა ნინომ მთელი ღამე ლოცვაში გაატარა. ამბობდნენ, რომ ამ „ცოცხალი სვეტიდან“ სამკურნალო თვისებების მქონე წმინდა სითხე მოედინებოდა, რამაც ტაძარს თავისი სახელი მისცა.

IV საუკუნეში აგებული თავდაპირველი ეკლესია მოგვიანებით V საუკუნეში, ვახტანგ გორგასლის მეფობის დროს, ქვის ბაზილიკამ ჩაანაცვლა. ამჟამინდელი ჯვარ-გუმბათოვანი ნაგებობა 1010-1029 წლებში აშენდა არქიტექტორ არსუკისძის მიერ, მეფე გიორგი I-ის მეფობის დროს, კათოლიკოს მელქისედეკ I-ის მოწვევით. სვეტიცხოველი ისტორიის განმავლობაში მრავალჯერ დაზიანდა და აღდგა შემოსევებისა და მიწისძვრების გამო, მნიშვნელოვანი სარესტავრაციო სამუშაოები ჩატარდა XV და XVII საუკუნეებში.

არქიტექტურული საოცრება: ოქროს ხანის მოწმე

სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძარი ჯვარ-გუმბათოვანი საეკლესიო არქიტექტურის საუკეთესო ნიმუშია, რომელიც საქართველოში ადრეულ და მაღალ შუა საუკუნეებში გახდა წამყვანი. ტაძრის წაგრძელებული ჯვრის გეგმა და მისი შთამბეჭდავი მასშტაბი მას თავისი დროის არაჩვეულებრივ ნაგებობად აქცევდა. გუმბათი, რომელიც ოთხ ბურჯს ეყრდნობა, 54 მეტრის სიმაღლეს აღწევს, რაც მას შუა საუკუნეების საქართველოს ერთ-ერთ ყველაზე მაღალ ეკლესიად აქცევს.

ტაძრის ექსტერიერი შემკულია ლამაზი და კარგად შემონახული ქვის ჩუქურთმებით, რომლებიც XI საუკუნის ქართული დეკორაციებისთვისაა დამახასიათებელი. დასავლეთის ფასადი განსაკუთრებით მდიდრულადაა მორთული, რელიეფური და სკულპტურული ფიგურებით, რომლებიც ტაძრის აგების პერიოდით თარიღდება. დასავლეთ ფასადზე არსებული წარწერა კათოლიკოს მელქისედეკს ქტიტორად, ხოლო არსუკისძეს ხუროთმოძღვრად მოიხსენიებს. არქიტექტორის ხელის გამოსახულება, რომელსაც საჭრეთელი უჭირავს, დღესაც ჩანს სახურავის ხაზის ქვემოთ, თანმხლები წარწერებით, რომლებიც მადლიერებას გამოხატავს და მის ნაშრომს აღიარებს.

შიგნით, ტაძარი ფართო დარბაზს წარმოადგენს, სადაც სიცოცხლის მომცემი ხის სვეტის ნაშთები ქვის სვეტებიან სენაკშია მოთავსებული, რომელიც ფრესკებითაა შემკული. მიუხედავად იმისა, რომ XIX საუკუნეში ორიგინალური ფრესკების დიდი ნაწილი განადგურდა, ზოგიერთი ფრაგმენტი კვლავ გამოვლინდა. საკურთხეველი ღრმაა, კათოლიკოსებისა და ეპისკოპოსებისთვის განკუთვნილი თაღოვანი ნიშებით. წმინდა ნიკოლოზისა და წმინდა ელია წინასწარმეტყველის სახელობის ეგვტერები სამსხვერპლოს ორივე მხარეს მდებარეობს, ამ უკანასკნელში კი ჭა და ზედა სართულის ოთახებსა და სამალავებში გასასვლელია.

ტაძრის კომპლექსს გარს აკრავს თავდაცვითი კედელი, რომელიც 1787 წელს, მეფე ერეკლე II-ის მეფობის დროს აშენდა. დასავლეთ მხარეს შემორჩენილია XI საუკუნის კარიბჭე და კათოლიკოს-პატრიარქ მელქისედეკის სასახლის ფრაგმენტები.

კულტურული და რელიგიური მნიშვნელობა: მომლოცველობის ადგილი აბრეშუმის გზაზე

სვეტიცხოველი დიდი ხნის განმავლობაში საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის ერთ-ერთი მთავარი ტაძარი იყო და რეგიონში ყველაზე პატივსაცემ სალოცავ ადგილად რჩება. როგორც ქრისტეს კვართის დაკრძალვის ადგილი, ის საუკუნეების განმავლობაში მთავარი მომლოცველობის ცენტრი იყო და კავკასიის ყველა კუთხიდან იზიდავდა მნახველებს. ტაძრის მდებარეობა აბრეშუმის გზაზე კიდევ უფრო ზრდიდა მის, როგორც სულიერი და კულტურული კერის, მნიშვნელობას.

საუკუნეების განმავლობაში სვეტიცხოველი მრავალი ქართველი მეფის, მათ შორის ვახტანგ I-ის, ერეკლე II-ისა და გიორგი XII-ის, ასევე პატრიარქებისა და დიდებულების განსასვენებელი იყო. მეფე მირიან III-ისა და მისი მეუღლის, დედოფალ ნანას, საფლავები ახლომდებარე სამთავროს მონასტერში მდებარეობს, რომელიც ასევე მჭიდროდ არის დაკავშირებული წმინდა ნინოსთან.

ტაძარი დღესაც მნიშვნელოვან რელიგიურ ცენტრად რჩება, სადაც იმართება ფერადი საქორწილო ცერემონიები და რომელიც იზიდავს როგორც ადგილობრივ მლოცველებს, ისე ტურისტებს. სვეტიცხოვლობის დღესასწაული, რომელიც 14 ოქტომბერს აღინიშნება, უფლის კვართის მოპოვებას ეძღვნება და მცხეთაში დიდი ზეიმით ტარდება.

იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობა: გამორჩეული უნივერსალური ღირებულების აღიარება

1994 წელს სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძარი, მცხეთის სხვა ისტორიულ მონუმენტებთან ერთად, იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის სიაში შევიდა. ეს აღიარება ხაზს უსვამს ამ ადგილის გამორჩეულ უნივერსალურ ღირებულებას, რაც მოწმობს გამქრალი საქართველოს სამეფოს ხელოვნებისა და კულტურის მაღალ დონეს და მის მნიშვნელოვან როლს რეგიონის შუა საუკუნეების ისტორიაში. მცხეთის ისტორიული მონუმენტები წარმოადგენს კავკასიაში ქრისტიანობის შემოსვლასა და გავრცელებას და მოწმობს რეგიონის სოციალურ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ევოლუციას ძვ. წ. III ათასწლეულის ბოლოდან. ისტორიული ეკლესიები, მათ შორის სვეტიცხოველი, კავკასიაში შუა საუკუნეების საეკლესიო ხუროთმოძღვრების გამორჩეული ნიმუშებია, რომლებიც ამ სამშენებლო ტიპოლოგიის განვითარების სხვადასხვა ფაზას წარმოადგენს.

დასკვნა: რწმენისა და მემკვიდრეობის მარადიული სიმბოლო

სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძარი საქართველოს მდიდარი ისტორიის, ცოცხალი კულტურისა და ღრმად ფესვგადგმული ქრისტიანული რწმენის მძლავრი სიმბოლოა. თავისი ლეგენდარული წარმოშობიდან არქიტექტურულ სიდიადემდე და სულიერ ცენტრად მის მუდმივ როლამდე, „ცოცხალი სვეტი“ აგრძელებს მნახველების შთაგონებასა და აღფრთოვანებას მთელი მსოფლიოდან. როგორც იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლი, სვეტიცხოველი რჩება საქართველოს მნიშვნელოვანი წვლილის მოწმობად კავკასიის რეგიონისა და მის ფარგლებს გარეთ არსებულ კულტურულ და რელიგიურ მემკვიდრეობაში.