ფშავ-ხევსურეთის ეროვნული პარკი

კოშკების, ლეგენდებისა და ველური ბუნების სამეფო

კეთილი იყოს თქვენი მობრძანება ფშავ-ხევსურეთის ეროვნულ პარკში, საქართველოს ჩრდილო-აღმოსავლეთ მაღალმთიანეთში ჩაფლულ სუნთქვისშემკვრელი სილამაზისა და ცოცხალი ისტორიის სამეფოში. ეს პარკი, რომელიც რუსეთის ფედერაციას (ჩეჩნეთს) ესაზღვრება, კავკასიის ერთ-ერთი ყველაზე შორეული და კულტურულად უნიკალური დაცული ტერიტორიაა. ეს არის მხარე, სადაც დრამატულ, მყინვარებით დაფარულ მწვერვალებსა და ღრმა მდინარის ხეობებს უძველესი ქვის თავდაცვითი კოშკები დარაჯობენ და სადაც საუკუნოვანი ტრადიციები დღემდე ყოველდღიური ცხოვრების ნაწილია.

იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის კანდიდატი

2014 წელს დაარსებული ფშავ-ხევსურეთის ეროვნული პარკი მიზნად ისახავს ხელუხლებელი მაღალმთიანი ეკოსისტემებისა და ფასდაუდებელი კულტურული ლანდშაფტის უნიკალური კომბინაციის დაცვას. შატილისა და მუცოს ციხე-სოფლები არქიტექტურული საოცრებებია, რომლებიც სათემო თავდაცვისა და გამძლეობის ისტორიულ ტრადიციას წარმოადგენს. ამის აღიარებით, შატილი იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის წინასწარ სიაშია შეტანილი. პარკი იცავს კავკასიის ისეთი გამორჩეული ველური ბუნების წარმომადგენელთა ჰაბიტატებს, როგორიცაა აღმოსავლეთკავკასიური ჯიხვი და ნიამორი, რომლებიც კლდოვან ფერდობებზე ბინადრობენ, ასევე სუბალპურ ტყეებსა და მდელოებს, რომლებიც ხანმოკლე ზაფხულში ფერებით იფურჩქნება.

ისტორიისა და სიმამაცის ხეობა

საუკუნეების განმავლობაში ფშავ-ხევსურეთის მოსახლეობა ცნობილი იყო, როგორც მებრძოლი მთიელები, რომლებიც საქართველოს ჩრდილოეთ საზღვარს იცავდნენ. მათმა იზოლაციამ, რასაც ხელს უწყობდა აუღებელი მთები და სახიფათო დათვიჯვრის უღელტეხილი (დაახლ. 2,700 მ), რომელიც წლის ნახევარზე მეტი თოვლითაა ჩაკეტილი, ხელი შეუწყო მათი უნიკალური დიალექტის, წეს-ჩვეულებებისა და ქრისტიანობასთან შერწყმული წინაქრისტიანული რწმენების შენარჩუნებას. აქ მოგზაურობა დროში უკან დაბრუნებას ჰგავს და გთავაზობთ იმ ცხოვრების წესის ხილვას, რომელიც სხვაგან თითქმის გამქრალია.

ლაშქრობა ბუნებასა და კულტურაში

პარკი სამოთხეა მოლაშქრეებისა და თავგადასავლების მოყვარულთათვის. მონიშნული ბილიკები აკავშირებს ისტორიულ სოფლებს, კვეთს მაღალ უღელტეხილებს და მიგიყვანთ ისეთ საოცარ ბუნებრივ ძეგლებთან, როგორიცაა აბუდელაურის სამი ფერადი ტბა. მრავალდღიანი ლაშქრობები, როგორიცაა მარშრუტი შატილიდან მუცომდე ან რთული გადასასვლელი თუშეთში, გთავაზობთ ველურ ბუნებასთან სრულყოფილ შერწყმას. ადგილობრივ საოჯახო სასტუმროში დარჩენა ხევსურული სტუმართმოყვარეობისა და ტრადიციული სამზარეულოს გასაცნობად საუკეთესო გზაა.

ფშავ-ხევსურეთში ვიზიტი საგულდაგულო დაგეგმვას მოითხოვს, მაგრამ გაბედულ მოგზაურს აჯილდოებს ველური ბუნების, ღრმა ისტორიისა და მტკიცე კულტურის დაუვიწყარი გამოცდილებით, მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე შთამბეჭდავი მთიანი პეიზაჟის ფონზე.

პარკის მიმოხილვა

ოფიციალური სახელწოდება:

ფშავ-ხევსურეთის ეროვნული პარკი.

დაცული ტერიტორიის ტიპი:

ეროვნული პარკი (IUCN-ის II კატეგორია). იცავს ბუნებრივ და კულტურულ ლანდშაფტებს და უზრუნველყოფს თავსებად ტურიზმსა და განათლებას.

დაარსდა:

2014 წელს.

მმართველი ორგანო:

საქართველოს დაცული ტერიტორიების სააგენტო (APA).

მდებარეობა და ხელმისაწვდომობა

გეოგრაფიული მდებარეობა:

საქართველო, მცხეთა-მთიანეთის რეგიონი, დუშეთის მუნიციპალიტეტი. მდებარეობს დიდი კავკასიონის სამხრეთ კალთებზე, რუსეთის ფედერაციის საზღვართან.

კოორდინატები:

მიახლოებითი ცენტრი: 42°35′ ჩ.გ., 45°08′ ა.გ. რუკების მიღება შესაძლებელია APA-დან.

უახლოესი ქალაქები/დასახლებები:

მთავარი მისასვლელი სოფლებია ბარისახო და შატილი. უახლოესი დიდი ქალაქია დუშეთი.

როგორ მივიდეთ:

• მანქანით/ტაქსით: შატილამდე ერთადერთი სამანქანო გზა თბილისიდან დათვიჯვრის უღელტეხილის გავლით მიდის. მგზავრობა ~150 კმ-ია და 4-6 საათს გრძელდება. აუცილებელია მაღალი გამავლობის 4WD ავტომობილი. უღელტეხილი ღიაა მხოლოდ დაახლოებით მაისის ბოლოდან/ივნისის დასაწყისიდან ოქტომბრის შუა რიცხვებამდე.
• საზოგადოებრივი ტრანსპორტი: ზაფხულში შატილის მიმართულებით შესაძლოა მოძრაობდნენ არარეგულარული მარშრუტკები. ყველაზე გავრცელებული მეთოდი კერძო 4WD ტაქსის დაქირავებაა.

უახლოესი აეროპორტი:

თბილისის საერთაშორისო აეროპორტი (TBS).

ლანდშაფტი და გეოგრაფია

ფართობი:

დაახლოებით 80,013 ჰექტარი (800.13 კმ²).

ტოპოგრაფია:

ძალიან მთიანი, ღრმა და ვიწრო ხეობებით (არღუნი, ანდაქი), მაღალმთიანი პლატოებითა და მყინვარებიანი მწვერვალებით. ლანდშაფტი მოიცავს ალპურ ტბებს, როგორიცაა აბუდელაურის ტბები. სიმაღლე მერყეობს 1,400 მეტრიდან 4,000 მეტრზე მეტამდე.

გეოლოგია და ძირითადი მახასიათებლები:

დიდი კავკასიონის ქედის ნაწილი, რომელიც ძირითადად ფიქლებითა და ქვიშაქვებითაა აგებული. მთავარი მახასიათებლებია უნიკალური შუა საუკუნეების ციხე-სოფლები (შატილი, მუცო), თავდაცვითი კოშკები, მყინვარული ტბები და დრამატული მთის უღელტეხილები.

ჰიდროლოგია:

მდინარეების ფშავის არაგვის, არღუნისა და ანდაქის სათავეები. პარკი მდიდარია სწრაფი მთის მდინარეებით, ნაკადულებითა და ალპური ტბებით.

კლიმატი:

მკაცრი, მაღალმთიანი კლიმატი. ზამთარი გრძელი, ცივი და ძალიან თოვლიანია, რაც უღელტეხილის ჩაკეტვას იწვევს. ზაფხული მოკლე, გრილი და ხშირად წვიმიანია. ამინდი არაპროგნოზირებადი და სწრაფად ცვალებადია.

რატომ არის ფშავ-ხევსურეთის ეროვნული პარკი მნიშვნელოვანი?

დაარსების მიზეზი:

კავკასიის მაღალმთიანი ეკოსისტემების უნიკალური ბიომრავალფეროვნების, ფშავ-ხევსურეთის ფასდაუდებელი ისტორიული და კულტურული ლანდშაფტის დაცვა და შენარჩუნება, და მდგრადი, თემზე დაფუძნებული ეკოტურიზმის ხელშეწყობა.

ძირითადი ღირებულებები:

ველური ბუნებისა და ცოცხალი კულტურული მემკვიდრეობის გამორჩეული სინთეზი. მაღალი ბიომრავალფეროვნება მრავალი ენდემური სახეობით. უნიკალური თავდაცვითი არქიტექტურა და ეთნოგრაფიული ისტორია. სათავგადასავლო და კულტურული ტურიზმის მთავარი დანიშნულების ადგილი.

მსოფლიო აღიარება:

• შატილი შეტანილია იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის წინასწარ სიაში.
• მდებარეობს კავკასიის ბიომრავალფეროვნების ცხელ წერტილში.
• საქართველოს ზურმუხტის ქსელის ტერიტორიების ნაწილია.

ფლორა და ფაუნა: პარკის ველური სამყარო

ეკოსისტემები და ჰაბიტატები:

სუბალპური ტყეები (ძირითადად არყის), დეკიანები, ვრცელი ალპური და სუბალპური მდელოები, ჩამონაზვავები და კლდოვანი კლდეების ეკოსისტემები.

ძირითადი მცენარეთა სახეობები:

ლიტვინოვის არყი, შოტლანდიური ფიჭვი, დეკა, კავკასიური როდოდენდრონი და უზარმაზარი მრავალფეროვნების ალპური ყვავილები, რომლებიც ზაფხულში ფერად ხალიჩებს ქმნიან.

ძირითადი ცხოველთა სახეობები:

• ძუძუმწოვრები: აღმოსავლეთკავკასიური ჯიხვი, ნიამორი (ზოგიერთ წყაროში დასავლეთკავკასიური ჯიხვი), არჩვი, მურა დათვი, რუხი მგელი, ევრაზიული ფოცხვერი, შველი და გარეული ღორი.
• ფრინველები: კავკასიური შურთხი და კავკასიური როჭო გამორჩეული ბინადრები არიან. დიდი მტაცებლებიდან გვხვდება ბატკანძერი, ორბი და მთის არწივი.

საფრთხის ქვეშ მყოფი/იშვიათი სახეობები:

ნიამორი და აღმოსავლეთკავკასიური ჯიხვი გლობალური კონსერვაციის საგანია (საფრთხესთან ახლოს). მურა დათვი და ფოცხვერი დაცულია საქართველოს კანონმდებლობით. ჯიქი (ლეოპარდი) რეგიონში გადაშენებულად ითვლება, თუმცა პერიოდულად ვრცელდება ინფორმაცია მისი შემჩნევის შესახებ.

დაგეგმეთ თქვენი ვიზიტი

ვიზიტორთა ცენტრი:

ვიზიტორთა ცენტრი მდებარეობს შატილში. ინფორმაციის მიღება ასევე შესაძლებელია თბილისში დაცული ტერიტორიების სააგენტოს ცენტრალურ ოფისში. ჩასვლისთანავე რეინჯერებთან რეგისტრაცია აუცილებელია.

სამუშაო საათები და სეზონები:

პარკი ხელმისაწვდომია მხოლოდ ზაფხულსა და ადრეულ შემოდგომაზე (დაახლოებით ივნისიდან ოქტომბრის შუა რიცხვებამდე), როდესაც დათვიჯვრის უღელტეხილი ღიაა.

შესვლის საფასური და ნებართვები:

აქტუალური ინფორმაციისთვის შეამოწმეთ APA-ს ვებსაიტი. სასაზღვრო ზონაში (რომელიც მოიცავს შატილსა და მუცოს) ლაშქრობისა და დარჩენისთვის საჭიროა სასაზღვრო პოლიციის ნებართვა. ის წინასწარ უნდა აიღოთ თბილისში ან სხვა რეგიონულ ცენტრში.

ბილიკები და მარშრუტები:

პარკს აქვს მონიშნული და მოუნიშნავი ბილიკების ქსელი. პოპულარული მარშრუტებია:

• შატილი-მუცოს ბილიკი: კლასიკური ერთდღიანი ლაშქრობა ორ მთავარ ციხე-სოფელს შორის.
• როშკა – აბუდელაურის ტბები: პოპულარული ერთდღიანი ლაშქრობა სამ ფერად ალპურ ტბამდე.
• ჯუთა-როშკა ჭაუხის უღელტეხილით: რთული, მაგრამ სანახაობრივი მრავალდღიანი ლაშქრობა.

აქტივობები:

ლაშქრობა, ცხენით ჯირითი, კულტურული ტურიზმი (სოფლებისა და კოშკების დათვალიერება), ფოტოგრაფია და ფრინველებზე დაკვირვება.

განთავსება:

• პარკის მიერ მართული თავშესაფრები არ არის. კემპინგი შესაძლებელია დანიშნულ ან შესაფერის ადგილებში.
• საოჯახო სასტუმროები განთავსების ძირითადი ფორმაა სოფლებში, როგორიცაა შატილი, როშკა და ჯუთა, რაც ავთენტურ კულტურულ გამოცდილებას გთავაზობთ. წინასწარ დაჯავშნა რეკომენდებულია.

ინფრასტრუქტურა:

ინფრასტრუქტურა ძალიან შეზღუდულია. სასტუმროები უზრუნველყოფენ ძირითად კომფორტს. მაღაზიები ძალიან ცოტაა. მობილური კავშირი უმეტეს ადგილებში უკიდურესად შეზღუდულია ან არ არსებობს. წყალი ხელმისაწვდომია წყაროებიდან, მაგრამ მისი დამუშავება სასურველია.

უსაფრთხოების რჩევები:

• იყავით მზად ამინდის უეცარი და მკვეთრი ცვლილებისთვის. ყოველთვის იქონიეთ წყალგაუმტარი და თბილი ტანსაცმელი.
• რელიეფი რთულია. აუცილებელია მყარი სალაშქრო ფეხსაცმელი, რუკა, კომპასი და GPS.
• შეატყობინეთ ვინმეს თქვენი მარშრუტისა და დაბრუნების სავარაუდო დროის შესახებ. დარეგისტრირდით ადგილობრივ რეინჯერებთან.
• მუდმივად თან იქონიეთ ყველა საჭირო სასაზღვრო ნებართვა.
• გზები სახიფათოა; იმოგზავრეთ მხოლოდ გამოცდილ მძღოლებთან ერთად 4WD ავტომობილებით.

პარკის წესები და რეგულაციები

ქცევის კოდექსი:

ღრმა პატივისცემა გამოიჩინეთ ადგილობრივი კულტურის, ტრადიციებისა და კერძო საკუთრების მიმართ. ბევრ ადგილს (სალოცავებს ანუ “ხატებს”) აქვს სპეციფიკური წესები, ზოგიერთი ქალებისთვის შესვლას კრძალავს. ადამიანების ფოტოების გადაღებამდე ყოველთვის ითხოვეთ ნებართვა. მკაცრად დაიცავით “არ დატოვო კვალი” პრინციპები.

აკრძალვები:

ნადირობა 불법입니다. ცეცხლის დანთება შეზღუდულია დანიშნულ ადგილებში. ნუ შეაწუხებთ გარეულ ცხოველებსა და შინაურ პირუტყვს. ნუ დააზიანებთ ისტორიულ ნაგებობებს. დრონებისთვის, სავარაუდოდ, სპეციალური ნებართვაა საჭირო.

კონსერვაცია და მართვა

მმართველი ორგანო:

ფშავ-ხევსურეთის ეროვნული პარკის ადმინისტრაცია, APA-ს დაქვემდებარებაში.

კონსერვაციის მცდელობები:

ფოკუსირებულია ბიომრავალფეროვნების მონიტორინგზე, ბრაკონიერობასთან ბრძოლაზე, მდგრადი ტურისტული ინფრასტრუქტურის განვითარებაზე ადგილობრივ თემებთან თანამშრომლობით და კულტურული ძეგლების შენარჩუნებაზე.

საფრთხეები და გამოწვევები:

მზარდი ტურიზმის ზემოქმედების მართვა, ბრაკონიერობა, რთული ინფრასტრუქტურის შენარჩუნება და კლიმატის ცვლილების პოტენციური გავლენა მგრძნობიარე ალპურ გარემოზე.

ისტორიული და კულტურული მნიშვნელობა

მოკლე ისტორია:

ისტორიულად, ხევსურეთი თვითმმართველი ტომობრივი რეგიონი იყო, რომელიც საქართველოს ჩრდილოეთ საზღვრების მცველად მსახურობდა. იზოლაციის გამო, ხევსურებმა მე-20 საუკუნემდე კარგად შემოინახეს უნიკალური შუა საუკუნეების წეს-ჩვეულებები, კანონები და გამორჩეული მატერიალური კულტურა. ეროვნული პარკი ამ მემკვიდრეობის დასაცავად შეიქმნა.

კულტურული მნიშვნელობა:

უზარმაზარი კულტურული ღირებულება. შატილი და მუცო ხალხური თავდაცვითი არქიტექტურის შედევრებია. რეგიონი მდიდარია ფოლკლორით, პოეზიით (ვაჟა-ფშაველას პოეზია ღრმად არის ფესვგადგმული აქ) და უნიკალური რიტუალებით. ტრადიციული ხევსურული სამოსი, აბჯარი და იარაღი საქართველოს ეროვნული მუზეუმის კოლექციის მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენს.

საინტერესო ფაქტები ფშავ-ხევსურეთის შესახებ

უნიკალური თვისებები:

• ველური მთის ლანდშაფტებისა და საოცრად შემონახული, ცოცხალი ისტორიული კულტურის შეუდარებელი კომბინაცია.
• ცნობილია თავისი საკულტო შუა საუკუნეების ციხე-სოფლებით, შატილითა და მუცოთი.
• ხელმისაწვდომია მხოლოდ ზაფხულში მაღალმთიანი, სახიფათო დათვიჯვრის უღელტეხილის გავლით.
• აქ მდებარეობს განსაცვიფრებლად ლამაზი, მრავალფეროვანი აბუდელაურის ტბები.
• რეგიონი ისტორიულად “ფარ-ხმალ” პროვინციას წარმოადგენდა, რომელიც საქართველოს გულს ჩრდილოელი დამპყრობლებისგან იცავდა.