საქართველოს ისტორიულ მიწაზე, ტაო-კლარჯეთში, დღეს თურქეთის რესპუბლიკის საზღვრებში, კლდოვან ფერდობზე განმარტოებით დგას ხანძთის სამონასტრო კომპლექსის დიდებული ნანგრევები. ეს არ არის უბრალოდ ერთი რიგითი მონასტერი – ეს არის ქართული სულიერების, კულტურისა და ეროვნული თვითშეგნების ერთ-ერთი უმთავრესი კერა, „ათორმეტ უდაბნოთა“ შორის უმნიშვნელოვანესი, რომელიც VIII საუკუნის ბოლოს დააარსა უდიდესმა ქართველმა მოღვაწემ, წმინდა გრიგოლ ხანძთელმა. ხანძთა იქცა იმ მასშტაბური სამონასტრო მოძრაობის ცენტრად, რომელმაც არაბთა ბატონობისგან გამოფიტული ქვეყნის სულიერი და კულტურული აღორძინება, ნამდვილი ქართული რენესანსი დაიწყო.

მონასტრის ისტორია დეტალურად აღწერა გიორგი მერჩულემ X საუკუნის ჰაგიოგრაფიულ თხზულებაში „ცხოვრება გრიგოლ ხანძთელისა“. დღეს ხანძთა, მიუხედავად იმისა, რომ მიტოვებული და დაზიანებულია, თავისი მდებარეობით, არქიტექტურითა და ისტორიული მეხსიერებით კვლავაც უდიდეს შთაბეჭდილებას ახდენს მნახველზე და წარმოადგენს უმნიშვნელოვანეს პილიგრიმულ და ისტორიულ ადგილს ყველა ქართველისთვის.

ფუნდამენტური იდენტიფიკაცია

• ოფიციალური სახელი: ხანძთის წმინდა გიორგის სახელობის სამონასტრო კომპლექსი
• ტიპი: ქართული მართლმადიდებლური სამონასტრო კომპლექსი
• მდებარეობა: ისტორიული ტაო-კლარჯეთი, ამჟამად თურქეთის რესპუბლიკა, ართვინის პროვინცია, სოფელ ფირნალის (ძვ. ფორთის) მახლობლად.
• სტატუსი: მიტოვებული არქიტექტურული ძეგლი.

ისტორიული კონტექსტი

• დაარსება (782 წ.): მონასტერი დააარსა წმინდა გრიგოლ ხანძთელმა და მისმა თანამოღვაწეებმა – საბამ, თეოდორემ და ქრისტეფორემ. თავდაპირველად აიგო ხის ეკლესია და სენაკები.
• ოქროს ხანა (IX-X სს.): ბაგრატიონთა სამეფო სახლის, კერძოდ, აშოტ კურაპალატის მხარდაჭერით, მონასტერი გაფართოვდა და აშენდა პირველი ქვის ტაძარი. 918 წელს, ხუროთმოძღვარ ამონას მიერ, აიგო მთავარი ტაძრის ის ვერსია, რომლის ნანგრევებიც დღემდეა შემორჩენილი. ხანძთა იქცა უმნიშვნელოვანეს ლიტერატურულ-საგანმანათლებლო ცენტრად.
• დაცემა და მიტოვება: XVI საუკუნეში, ოსმალეთის იმპერიის მიერ ტაო-კლარჯეთის დაპყრობის შემდეგ, მონასტერმა, ისევე როგორც რეგიონის სხვა ქართულმა ეკლესიებმა, ფუნქციონირება შეწყვიტა და თანდათან დავიწყებას მიეცა.

მნიშვნელობა და დანიშნულება

• სულიერი და ეროვნული მნიშვნელობა: ხანძთა ქართველი ერის სულიერი და ინტელექტუალური სიძლიერის სიმბოლოა. ეს არის ადგილი, საიდანაც დაიწყო ქართული კულტურის გადარჩენა და აღორძინება. იგი წმინდა გრიგოლ ხანძთელის მოღვაწეობის მთავარი ცენტრია.
• კულტურული მნიშვნელობა: მონასტერი იყო უდიდესი მწიგნობრული კერა, სადაც იქმნებოდა, ითარგმნებოდა და გადაიწერებოდა უმნიშვნელოვანესი ხელნაწერები; ვითარდებოდა ქართული ჰიმნოგრაფია და ფილოსოფიური აზრი.
• არქიტექტურული მნიშვნელობა: წარმოადგენს ტაო-კლარჯეთის არქიტექტურული სკოლის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ნიმუშს.

არქიტექტურისა და ხელოვნების აღწერა

• კომპლექსის გეგმარება: მონასტრის ნაგებობები განლაგებულია რთულ, კლდოვან რელიეფზე. დღემდე შემორჩენილია მთავარი ტაძრის, მცირე ეკლესიის (სამლოცველოს), სამრეკლოს, სატრაპეზოსა და სენაკების ნანგრევები.
• მთავარი ტაძარი: წარმოადგენს გუმბათოვან ეკლესიას, რომელიც ნაგებია სუფთად გათლილი ქვით. მიუხედავად მძიმე დაზიანებისა (ჩამონგრეულია გუმბათი და კამარების ნაწილი), შენარჩუნებულია კედლების მნიშვნელოვანი ნაწილი, სადაც დღესაც იკითხება XI-XIII საუკუნეების მხატვრობის ფრაგმენტები.
• სამრეკლო: კომპლექსის ერთ-ერთი ყველაზე კარგად შემონახული ნაგებობაა, რომელიც კლდეზეა მიდგმული და გამორჩეული არქიტექტურით ხასიათდება.

სასარგებლო ინფორმაცია ვიზიტორთათვის

• მდებარეობა და წვდომა: ძალიან მნიშვნელოვანია: ხანძთა მდებარეობს თურქეთში, ართვინის პროვინციაში. მისი მონახულება ძალიან რთულია. საჭიროა მაღალი გამავლობის ავტომობილით მგზავრობა რთულ სამთო გზებზე, რასაც მოსდევს საკმაოდ რთული და გრძელი საფეხმავლო მარშრუტი (დაახლოებით 3-4 კმ) ვიწრო, კლდოვან ბილიკზე.
• რას უნდა ელოდოთ: ეს არის ექსპედიცია და არა жеңილი ექსკურსია. თქვენ დაგხვდებათ დიდებული ნანგრევები და ველური, დრამატული პეიზაჟი. ადგილზე არ არის არანაირი ინფრასტრუქტურა – არ არის წყალი, გიდები, ბილეთები ან სანიტარული კვანძები.
• ხელმისაწვდომობა: უკიდურესად რთული. კატეგორიულად არ არის რეკომენდებული ფიზიკურად მოუმზადებელი, სიმაღლის შიშის მქონე ან შეზღუდული მობილობის მქონე პირებისთვის.
• რჩევები:
  • აუცილებელია გყავდეთ გამოცდილი მძღოლი/გიდი, რომელიც კარგად იცნობს ტაო-კლარჯეთის მარშრუტებს.
  • ჩაიცვით ძალიან მოხერხებული, სალაშქრო ფეხსაცმელი.
  • თან იქონიეთ საკმარისი რაოდენობის სასმელი წყალი და საკვები.
  • მოემზადეთ ფიზიკურად მომქანცველი, მაგრამ დაუვიწყარი შთაბეჭდილებებით სავსე დღისთვის.