ხანჩალის ტბა

ხანჩალის ტბაა არის უნიკალური და ეკოლოგიურად მნიშვნელოვანი წყალმარჩხი ტბა, რომელიც მდებარეობს სამხრეთ საქართველოს სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში, კონკრეტულად ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტში. მაღალმთიან ჯავახეთის ვულკანურ პლატოზე განლაგებული, ის ჯავახეთის დაცული ტერიტორიების სისტემის საკვანძო კომპონენტია, განსაზღვრული როგორც ხანჩალის აღკვეთილი. მიუხედავად მისი შედარებით დიდი ზედაპირის ფართობისა, ტბა განსაკუთრებულად წყალმარჩხია, სიღრმე ხშირად ერთ მეტრზე ნაკლებია. ეს მახასიათებელი, მის საკვები ნივთიერებებით მდიდარ წყლებთან და ვრცელ წყლის მცენარეულობასთან ერთად, ქმნის კრიტიკულად მნიშვნელოვან ჭარბტენიან ჰაბიტატს. ხანჩალი საერთაშორისო დონეზეა აღიარებული და რამსარის კონვენციის სტატუსი აქვს მინიჭებული მისი სასიცოცხლო როლის გამო მრავალი გადამფრენი და მობუდარი წყლის ფრინველისთვის, მათ შორის გლობალურად საფრთხის ქვეშ მყოფი სახეობებისთვის, როგორიცაა ხუჭუჭა ვარხვი, და სომხური თოლიისა და სხვადასხვა წყლის ფრინველის მნიშვნელოვანი პოპულაციებისთვის. მცირე მდინარეებით, თოვლის ნადნობითა და გრუნტის წყლებით საზრდოობს, მისი წყლის დონე მნიშვნელოვან სეზონურ რყევებს განიცდის. ტბის ეკოსისტემა ფრინველების გარდა მდიდარ ბიომრავალფეროვნებას უზრუნველყოფს, მათ შორის სპეციფიკურ მცენარეთა თანასაზოგადოებებს, რომლებიც ადაპტირებულია მის უნიკალურ პირობებთან. მიუხედავად წყლის მართვასთან, პოტენციურ სასოფლო-სამეურნეო ზემოქმედებასთან და ინვაზიურ სახეობებთან დაკავშირებული გამოწვევებისა, კონსერვაციის ძალისხმევა ფოკუსირებულია ამ სასიცოცხლო თავშესაფრის შენარჩუნებაზე, რომელიც ასევე სულ უფრო მნიშვნელოვანი ხდება ეკოტურიზმისთვის, განსაკუთრებით ფრინველებზე დაკვირვებისთვის.

იდენტიფიკაცია და მდებარეობა

• სახელწოდება: ხანჩალის ტბა.
• მდებარეობა:
  • ქვეყანა: საქართველო
  • რეგიონი: სამცხე-ჯავახეთი
  • მუნიციპალიტეტი: ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტი
  • უახლოესი ორიენტირი: მდებარეობს ჯავახეთის პლატოზე, სოფლების დიდი ხანჩალისა და პატარა ხანჩალის მახლობლად. ჯავახეთის დაცული ტერიტორიების ნაწილი.
  • კოორდინატები: დაახლოებით 41°15′ ჩრდილოეთ განედი, 43°38′ აღმოსავლეთ გრძედი.
  • კავშირი სხვა წყლის ობიექტებთან: საზრდოობს პლატოდან ჩამომდინარე რამდენიმე მცირე მდინარითა და ნაკადულით (მაგ., მდინარე აგრიჩაი). მისი მთავარი გამოსასვლელია მდინარე ფარავანი, რაც მას ჰიდროლოგიურად აკავშირებს ფარავნის ტბის უფრო დიდ სისტემასთან.

ფიზიკური მახასიათებლები

• ზედაპირის ფართობი: დაახლოებით 13.3 კვადრატული კილომეტრი (დაახლ. 5.1 კვ. მილი), თუმცა ეს შეიძლება მნიშვნელოვნად იცვლებოდეს წყლის დონის რყევების მიხედვით. შენიშვნა: ზოგი წყარო უფრო მცირე ფართობს ასახელებს, რაც შესაძლოა წარსულში დაშრობას ან გაზომვის ცდომილებას ასახავდეს.
• მაქსიმალური სიღრმე: უკიდურესად წყალმარჩხი; ხშირად მოხსენიებულია, როგორც მხოლოდ 0.8 – 1.0 მეტრი (3 ფუტზე ნაკლები) მის უღრმეს წერტილში. ზოგი წყარო 1.4 მეტრამდე სიღრმეს აღნიშნავს.
• საშუალო სიღრმე: ძალიან დაბალი, ტიპურად დაახლოებით 0.5 – 0.6 მეტრი.
• მოცულობა: შედარებით მცირე, ზედაპირის ფართობის მიუხედავად, მისი სიმცირის გამო. კონკრეტული მოცულობის მაჩვენებლები იცვლება წყლის დონის მიხედვით.
• სიმაღლე ზღვის დონიდან: მდებარეობს დაახლოებით 1928 მეტრზე (დაახლ. 6325 ფუტი). ზოგი წყარო 1931 მეტრს ასახელებს.
• სანაპირო ზოლის სიგრძე: ცვალებადია წყლის დონის რყევების გამო, ხასიათდება ვრცელი დაჭაობებული ტერიტორიებით.
• წყლის წყარო(ები): ძირითადად საზრდოობს თოვლის ნადნობით, წვიმით, გრუნტის წყლებით და მიმდებარე პლატოდან ჩამომდინარე მცირე მდინარეების/ნაკადულების (ათამდე მცირე შენაკადი) წყლით.
• გამოსასვლელი(ები): მდინარე ფარავანი (მდინარე აგრიჩაის გავლით, რომელიც ხანჩალიდან გამოედინება).
• წყლის ტიპი: მტკნარი.
• აუზის გეოლოგია: მდებარეობს ტექტონიკურ დეპრესიაში ჯავახეთის ვულკანურ პლატოზე, შესაძლოა ფორმირებული ლავური ნაკადებით.

ეკოლოგიური ინფორმაცია

• ფლორა (მცენარეული საფარი): დომინირებს ვრცელი წყლისა და ჭარბტენიანი მცენარეულობა, ხშირად თითქმის მთლიანად ფარავს ზედაპირს. მოიცავს ლერწმის (Phragmites) ვრცელ რაყებს, ლელს (Typha), ჩალამბარს (Juncus), ისლებს (Carex) და სხვადასხვა წყალში ჩაძირულ მაკროფიტებს.
• ფაუნა (ცხოველთა სამყარო): საერთაშორისო მნიშვნელობისაა ფრინველთა სამყაროსთვის. მრავალი წყლის ფრინველის საკვანძო საბუდარი და გასაჩერებელი ადგილი, მათ შორის ხუჭუჭა ვარხვი, დიდი თეთრი ვარხვი, სომხური თოლია, თეთრფრთიანი მეთოვლია, რუხი წერო, ყარყატი, თეთრი ყარყატი, რუხი ყანჩა, ჟღალი იხვი, გიორგიობის იხვი, მწვანე ღაჟო, ველის კაკაჩა და სხვადასხვა მურტალა, იხვი, ბატი და ჩიბუხა. თევზის სახეობები მოიცავს ინტროდუცირებულ კობრს, კარჩხანას, კალმახს, კავკასიურ ქაშაპს, მტკვრის წვერას, თეთრულას და სხვ. ასევე გვხვდება მაღალმთიანი ჭარბტენიანი ტერიტორიებისთვის დამახასიათებელი ამფიბიები და რეპტილიები. უხერხემლოთა სამყარო მდიდარია.
• ტროფიკული დონე: ზოგადად განიხილება როგორც ეუტროფული (საკვები ნივთიერებებით მდიდარი), მისი სიმცირის, უხვი მცენარეულობისა და შენაკადებიდან და გახრწნის შედეგად საკვები ნივთიერებების შემოდინების გამო.
• წყლის გამჭვირვალობა: შეიძლება იყოს დაბალი შეტივტივებული ნატანის (წყალმარჩხ აუზში ქარის მიერ ამღვრეული) და მაღალი ბიოლოგიური პროდუქტიულობის გამო.
• წყლის ტემპერატურა: ექვემდებარება მნიშვნელოვან სეზონურ ცვალებადობას; იყინება ზამთარში (ტიპურად ნოემბრიდან აპრილამდე). ზაფხულში შედარებით ადვილად თბება სიმცირის გამო.
• pH დონეები: სავარაუდოდ ტუტე, რაც ტიპურია ვულკანური პლატოს რეგიონების ტბებისთვის.
• გახსნილი ჟანგბადის დონეები: შეიძლება მერყეობდეს, პოტენციურად განიცდის ჟანგბადის დაბალ დონეს ხშირ მცენარეულობაში ან ყინულის ქვეშ.
• უნიკალური ეკოლოგიური მახასიათებლები: განსაკუთრებული სიმცირე დიდ ზომასთან ერთად ქმნის უნიკალურ ჭარბტენიან ჰაბიტატს. მინიჭებული აქვს რამსარის საიტის სტატუსი (საერთაშორისო მნიშვნელობის ჭარბტენიანი ტერიტორია). სომხური თოლიებისა და ხუჭუჭა ვარხვების კრიტიკულად მნიშვნელოვანი საბუდარი ადგილი. მნიშვნელოვანი გასაჩერებელი წერტილი გადამფრენი ფრინველების გზაზე.
• კონსერვაციის სტატუსი: განსაზღვრულია როგორც ხანჩალის აღკვეთილი (IUCN კატეგორია IV) ჯავახეთის დაცული ტერიტორიების სისტემის ფარგლებში. რამსარის კონვენციის საიტი #2445.
• ინვაზიური სახეობები: გავრცელებულია კობრი, რომელსაც შეუძლია გავლენა მოახდინოს ადგილობრივ ეკოსისტემებზე.

ადამიანთან ურთიერთქმედება და მნიშვნელობა

• ისტორიული მნიშვნელობა: ტრადიციულად, მიმდებარე ტერიტორიები გამოიყენებოდა პირუტყვის საძოვრად. თავად ტბამ განიცადა მნიშვნელოვანი ანთროპოგენური ცვლილებები, მათ შორის სრული დაშრობის მცდელობები (1968-1980) და ცვლილებები სასოფლო-სამეურნეო/სამრეწველო საჭიროებისთვის საბჭოთა პერიოდში და მის შემდეგ.
• მიმდინარე გამოყენება: უპირატესად კონსერვაცია და ბიომრავალფეროვნების დაცვა. მზარდი მნიშვნელობა ეკოტურიზმისთვის (განსაკუთრებით ფრინველებზე დაკვირვება). რეგულაციების ფარგლებში შესაძლოა ხდებოდეს შეზღუდული სამოყვარულო და სპორტული თევზჭერა. არ გამოიყენება სასმელი წყლისთვის, მნიშვნელოვანი ირიგაციისთვის ან ენერგიის წარმოებისთვის. ამჟამად ტბას კაშხალი ყოფს.
• გარემოსდაცვითი საკითხები: წარსულში განხორციელებულმა დაშრობამ და ცვლილებებმა მძიმე გავლენა მოახდინა ტბის პირვანდელ მდგომარეობაზე. მიმდინარე გამოწვევები მოიცავს წყლის დონის მართვას ოპტიმალური ჰაბიტატისთვის, პოტენციურ საკვები ნივთიერებების ჩამონადენს მიმდებარე სოფლის მეურნეობიდან/საძოვრებიდან, ინვაზიური სახეობების ზემოქმედებას, მობუდარი ფრინველების შეწუხებას და კლიმატის ცვლილების გავლენას წყლის ხელმისაწვდომობაზე.
• მართვისა და კონსერვაციის ძალისხმევა: იმართება საქართველოს დაცული ტერიტორიების სააგენტოს მიერ ჯავახეთის დაცული ტერიტორიების ფარგლებში. მართვის გეგმები ფოკუსირებულია ჰაბიტატის კონსერვაციაზე, ფრინველთა მონიტორინგსა და მდგრადი ტურიზმის განვითარებაზე. თევზჭერა რეგულირდება. რამსარის სტატუსი საერთაშორისო ყურადღებასა და კონსერვაციის სტანდარტებს უზრუნველყოფს.
• ადგილობრივი თემები: ტბა და დაცული ტერიტორია ეკოლოგიურ სარგებელს და პოტენციურ ეკონომიკურ შესაძლებლობებს იძლევა რეგულირებული ტურიზმის (ფრინველებზე დაკვირვება, რეგულირებული თევზჭერა) და კონსერვაციულ აქტივობებში ჩართულობის გზით მიმდებარე თემებისთვის (დიდი ხანჩალი, პატარა ხანჩალი, ქალაქი ნინოწმინდა).

საინტერესო ან უნიკალური ფაქტები

• ერთ-ერთი უდიდესი ტბა საქართველოში ზედაპირის ფართობით, თუმცა ამავდროულად ერთ-ერთი ყველაზე წყალმარჩხი.
• მისი წყლის დონე შეიძლება დრამატულად მერყეობდეს სეზონებსა (უმაღლესი გაზაფხულზე, უდაბლესი ზამთრის ბოლოს) და წლებს შორის, ხოლო მისი ფორმა შეცვლილია ადამიანის ჩარევით.
• მასპინძლობს სომხური თოლიების ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან საბუდარ კოლონიას მსოფლიოში.
• 2020 წელს მიენიჭა საერთაშორისო მნიშვნელობის ჭარბტენიანი ტერიტორიის სტატუსი რამსარის კონვენციის ფარგლებში.
• გთავაზობთ ფრინველებზე დაკვირვების შესანიშნავ შესაძლებლობებს, განსაკუთრებით მიგრაციისა (გაზაფხული/შემოდგომა) და ბუდობის (ზაფხული) სეზონებზე. მის ნაპირებზე არსებობს მარტივი საფეხმავლო ბილიკები, რომლებიც ხელმისაწვდომია პატარა ხანჩალიდან.