ფსხუ-გუმისთის სახელმწიფო ნაკრძალი

ფსხუ-გუმისთის სახელმწიფო ნაკრძალი საქართველოს ერთ-ერთი უდიდესი დაცული ბუნებრივი ტერიტორიაა, რომელიც მოიცავს აფხაზეთის მთიანი ველური ბუნების ვრცელ სივრცეს. 1978 წელს დაარსებული მისი მიზანია დაიცვას დასავლეთ დიდი კავკასიონის მთების დიდი, შედარებით ხელუხლებელი ეკოსისტემები. ეს მოიცავს ვრცელ, ხშირ ტყეებს, მნიშვნელოვანი მდინარეების, როგორიცაა გუმისთა და ფსხუ, სათავეებს და იქ მობინადრე მრავალფეროვან მცენარეებსა და ცხოველებს.

წარმოიდგინეთ უხეში მთები, დაფარული ხშირი ტყეებით, ღრმა მდინარის ხეობები, რომლებიც კვეთენ ლანდშაფტს და შესაძლოა მაღალი მდელოები ტყის ზონის ზემოთ. სწორედ ასეთ გარემოს იცავს ფსხუ-გუმისთა. ეს არის შორეული ტერიტორია, მოშორებული დიდი ქალაქებიდან, ცნობილი თავისი მნიშვნელოვანი ბიომრავალფეროვნებით. ტყეებში სავარაუდოდ დომინირებს ისეთი ღირებული ხის სახეობები, როგორიცაა ნორდმანის სოჭი (კავკასიური სოჭი), აღმოსავლური წიფელი და აღმოსავლური ნაძვი. ეს ჰაბიტატები მხარს უჭერს კავკასიის ველური ბუნების მრავალფეროვნებას, პოტენციურად მათ შორის ისეთ დიდ ძუძუმწოვრებს, როგორიცაა მურა დათვი, მგელი, ფოცხვერი, ნიამორი და ირემი, ასევე უნიკალურ ფრინველებსა და მცენარეებს, ზოგიერთი მათგანი მხოლოდ ამ რეგიონში გვხვდება. ნაკრძალი ასევე გადამწყვეტ როლს ასრულებს მდინარეების გუმისთისა და ფსხუს სუფთა წყლის წყაროების დაცვაში. ნაკრძალის ტერიტორიაზე მდებარეობს სოფელი ფსხუ, რომელიც ისტორიულად თავისი იზოლაციით იყო ცნობილი.

მნიშვნელოვანი შენიშვნა ამჟამინდელი სტატუსის შესახებ: ფსხუ-გუმისთის სახელმწიფო ნაკრძალი მთლიანად მდებარეობს აფხაზეთში, საქართველოში, რომელიც ამჟამად ოკუპირებულია რუსეთის ფედერაციის მიერ. შესაბამისად, საქართველოს მთავრობა და მისი დაცული ტერიტორიების სააგენტო ვერ ახორციელებენ ეფექტურ კონტროლს ამ ვრცელ ტერიტორიაზე (2025 წლის აპრილის მდგომარეობით). საქართველოს ხელისუფლებას არ შეუძლია ნაკრძალის მართვა, კონსერვაციული აქტივობების ან სამეცნიერო კვლევების ჩატარება, ან საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიებიდან რაიმე სახის წვდომის უზრუნველყოფა.

გარდა ამისა, ფსხუ-გუმისთა განსაზღვრულია როგორც “სახელმწიფო ნაკრძალი” (მკაცრი დაცვის ნაკრძალი – IUCN კატეგორია Ia). ეს არის დაცვის უმაღლესი დონე, რაც ნიშნავს, რომ ტერიტორია ძირითადად განკუთვნილია სამეცნიერო კვლევებისა და ბუნების მკაცრი შენარჩუნებისთვის ადამიანის მინიმალური ზემოქმედებით. ფართო საზოგადოების წვდომა ტურიზმის ან რეკრეაციის მიზნით, როგორც წესი, აკრძალულია ასეთ ნაკრძალებში, თუნდაც ნორმალურ პირობებში, კონსერვაციაზე ფოკუსირების გამო.

ამიტომ, ნებისმიერი ინფორმაცია ფსხუ-გუმისთის ამჟამინდელი მართვის, კონსერვაციის სტატუსის, წესების ან წვდომის შესახებ იმართება აფხაზეთის მაკონტროლებელი დე ფაქტო ხელისუფლების მიერ და არა ოფიციალური ქართული უწყებების მიერ. ვიზიტორებისთვის ინფორმაცია, მათ შორის როგორ მივიდეთ იქ, ინფრასტრუქტურის ან აქტივობების შესახებ, არ შეიძლება იყოს მოწოდებული ან გადამოწმებული ქართული ხელისუფლების მიერ, როგორც ოკუპაციის, ასევე ნაკრძალის მკაცრი დაცვის სტატუსის გამო. საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიიდან წვდომა დაბლოკილია საოკუპაციო ხაზით.

ფსხუ-გუმისთის სახელმწიფო ნაკრძალი წარმოადგენს საქართველოს კანონმდებლობით დაცული კავკასიის ველური ბუნების მნიშვნელოვან ტერიტორიას. მისი დიდი ზომა და შორეული მდებარეობა მას ეკოლოგიურად სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანს ხდის. თუმცა, მიმდინარე ოკუპაცია სერიოზულ გამოწვევებს უქმნის მის ეფექტურ დაცვას, მართვასა და პასუხისმგებელი ქართული ინსტიტუტების მიერ შესწავლას.

1. ძირითადი იდენტიფიკაცია

• ოფიციალური სახელი: ფსხუ-გუმისთის სახელმწიფო ნაკრძალი.
• დაცული ტერიტორიის ტიპი: სახელმწიფო ნაკრძალი (მკაცრი დაცვის ნაკრძალი – IUCN კატეგორია Ia). ხაზს უსვამს მკაცრ კონსერვაციასა და სამეცნიერო კვლევას; საზოგადოებრივი წვდომა ზოგადად აკრძალულია.
• დაარსების თარიღი: 1978 წელი.
• მმართველი ორგანო: დე იურე (კანონით), საქართველოს დაცული ტერიტორიების სააგენტო (APA). დე ფაქტო (რეალურად), აფხაზეთის რუსული ოკუპაციის გამო, APA ვერ ახორციელებს კონტროლს ან მართვას. მართვას ახორციელებს აფხაზეთის დე ფაქტო ხელისუფლება.

2. მდებარეობა და ხელმისაწვდომობა

• გეოგრაფიული მდებარეობა: საქართველო, აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა (ამჟამად ოკუპირებულია რუსეთის მიერ). ისტორიულად სოხუმისა და გუდაუთის მუნიციპალიტეტების ფარგლებში. მდებარეობს შიდა მთიანეთში, დიდი კავკასიონის სამხრეთ კალთებზე, მოიცავს გუმისთისა და ფსხუს მდინარეების ზემო აუზებს.
• რუკა/კოორდინატები: მიახლოებითი ცენტრალური კოორდინატები შეიძლება იყოს 43∘15′ ჩრდილოეთ განედის, 41∘00′ აღმოსავლეთ გრძედის ფარგლებში. საქართველოს ხელისუფლების დაქვემდებარებაში არსებული ზუსტი რუკები და საზღვრების დეტალები შეიძლება მოძველებული ან გადაუმოწმებელი იყოს.
• უახლოესი ქალაქები/დასახლებები: სოხუმი (ოკუპირებული აფხაზეთის დედაქალაქი) მდებარეობს ტერიტორიის სამხრეთით. შორეული სოფელი ფსხუ მდებარეობს ნაკრძალის საზღვრებში ან მის მახლობლად.
• როგორ მივიდეთ: საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიიდან წვდომა ამჟამად შეუძლებელია საოკუპაციო ხაზის გამო. ამ შორეულ მთიან ნაკრძალზე წვდომა, თუნდაც აფხაზეთის შიგნიდან, სავარაუდოდ ძალიან რთულია და მოითხოვდა დე ფაქტო ხელისუფლებისგან ნებართვას და შესაძლოა სპეციალურ ტრანსპორტს (მაგ., ვერტმფრენს სოფელ ფსხუმდე). ქართული ხელისუფლების მეშვეობით წვდომის შესახებ ინფორმაცია არ არსებობს.

3. ზომა და ფიზიკური აღწერა

• ფართობი: დაახლოებით 40,818 ჰექტარი (408.18 კმ²). ეს ძალიან დიდი ნაკრძალია.
• ტოპოგრაფია: დიდი კავკასიონის სამხრეთ კალთებისთვის დამახასიათებელი უაღრესად მთიანი რელიეფი. მოიცავს ღრმა მდინარის ხეობებს, მაღალ ქედებს, ვრცელ ტყიან ტერიტორიებს და სავარაუდოდ სუბალპურ და ალპურ ზონებს მაღალ სიმაღლეებზე. სიმაღლის მნიშვნელოვანი ცვალებადობა.
• გეოლოგია და ძირითადი მახასიათებლები: კავკასიონის მთების გეოლოგია, სავარაუდოდ კირქვის ფორმაციების ჩათვლით, კარსტული მახასიათებლების (მღვიმეების) პოტენციალით და ღრმა მდინარის ხეობებით. ხელუხლებელი ტყის ლანდშაფტების დიდი სივრცეები მთავარი მახასიათებელია.
• ჰიდროლოგია: ნაკრძალი მოიცავს მდინარეების გუმისთისა და ფსხუს სისტემების სათავეებსა და ზემო აუზებს, მათ მრავალრიცხოვან შენაკადებსა და მთის ნაკადულებს.
• კლიმატი: მთის კლიმატი, პირობები მნიშვნელოვნად იცვლება სიმაღლის მიხედვით. სავარაუდოდ ნოტიოა შავი ზღვის გავლენის გამო, მნიშვნელოვანი ნალექებითა და ძლიერი თოვლით ზამთარში, განსაკუთრებით მაღალ სიმაღლეებზე, რაც ძალიან ართულებს ხელმისაწვდომობას.

4. მიზანი და მნიშვნელობა

• დაარსების მიზეზი: დასავლეთ დიდი კავკასიონის მთების დიდი, შედარებით ხელუხლებელი ბუნებრივი ეკოსისტემების მკაცრი დაცვის უზრუნველყოფა, მათ შორის ვრცელი ხელუხლებელი ტყეების (განსაკუთრებით სოჭისა და წიფლის), დაკავშირებული ბიომრავალფეროვნებისა და მდინარეების გუმისთისა და ფსხუს სათავეების ჩათვლით.
• ძირითადი ღირებულებები:
  • კონსერვაცია: იცავს კავკასიის მთის ხელუხლებელი ველური ბუნებისა და ბიომრავალფეროვნების დიდ ტერიტორიას, მათ შორის ენდემურ სახეობებს.
  • სამეცნიერო: ფლობს მნიშვნელოვან პოტენციალს ხელუხლებელი ეკოსისტემების სამეცნიერო კვლევისთვის (ამჟამად მიუწვდომელია ქართველი მკვლევრებისთვის).
  • ეკოლოგიური: გადამწყვეტია წყალშემკრები აუზების დაცვისა და რეგიონში ეკოლოგიური ბალანსის შენარჩუნებისთვის.
• საერთაშორისო აღიარება: მდებარეობს კავკასიის ბიომრავალფეროვნების ცხელ წერტილში. ნებისმიერი ჩართვა საერთაშორისო ქსელებში, როგორიცაა ზურმუხტის ქსელი, ქართული სტატუსით, ამჟამად შეჩერებულია/გადაუმოწმებელია ოკუპაციის გამო.

5. ბიომრავალფეროვნება (ფლორა და ფაუნა)

• ეკოსისტემები/ჰაბიტატები: უპირატესად მთის ტყეები (ნორდმანის სოჭი, აღმოსავლური წიფელი, აღმოსავლური ნაძვი დომინირებს სხვადასხვა სარტყელში), შესაძლოა რცხილის, მუხისა და წაბლის ტყეებით დაბალ მისადგომ სიმაღლეებზე. სუბალპური ბუჩქნარები და მაღალი ბალახეულობა, და ალპური მდელოები მაღალ სიმაღლეებზე. მდინარისპირა ეკოსისტემები გუმისთის, ფსხუსა და შენაკადების გასწვრივ.
• ძირითადი მცენარეული სახეობები: ძირითადი ტყის შემქმნელი ხეებია ნორდმანის სოჭი (Abies nordmanniana), აღმოსავლური წიფელი (Fagus orientalis) და აღმოსავლური ნაძვი (Picea orientalis). ტერიტორია სავარაუდოდ მასპინძლობს კავკასიის ფლორის მდიდარ მრავალფეროვნებას, მათ შორის ენდემურ სახეობებს. შესაძლოა იყოს რელიქტური სახეობები, როგორიცაა უთხოვარი ან ბზა.
• ძირითადი ცხოველური სახეობები: მოსალოდნელი ფაუნა მოიცავს დიდ ძუძუმწოვრებს, როგორიცაა მურა დათვი, მგელი, ფოცხვერი, ნიამორი, შველი, გარეული ღორი და შესაძლოა დასავლეთ კავკასიური ჯიხვი. მდიდარია ფრინველთა სამყარო, მათ შორის კავკასიური სპეციალიტეტები, როგორიცაა კავკასიური როჭო და კავკასიური შურთხი, ასევე სხვადასხვა მტაცებელი ფრინველი და ტყის ფრინველები.
• საფრთხის ქვეშ მყოფი/იშვიათი სახეობები: სახეობები, როგორიცაა მურა დათვი და ფოცხვერი, დაცულია საქართველოს კანონმდებლობით. დასავლეთ კავკასიური ჯიხვი (თუ არსებობს) ასევე კონსერვაციის შეშფოთების საგანია. ნაკრძალი სავარაუდოდ შეიცავს სხვა იშვიათ ან ენდემურ სახეობებს, რომლებიც დამახასიათებელია ხელუხლებელი კავკასიური ეკოსისტემებისთვის. მათი ამჟამინდელი სტატუსი უცნობია APA-სთვის.

6. ინფორმაცია ვიზიტორებისთვის

• ვიზიტორთა ცენტრ(ებ)ი: არ არის. როგორც მკაცრი დაცვის ნაკრძალს ოკუპირებულ ტერიტორიაზე, არ გააჩნია საქართველოს ხელისუფლების მიერ მართული სავიზიტორო ინფრასტრუქტურა.
• სამუშაო საათები და სეზონები: არ ეხება საზოგადოებრივ წვდომას საქართველოს იურისდიქციის ქვეშ.
• შესვლის საფასური და ნებართვები: არ ეხება საზოგადოებრივ წვდომას საქართველოს იურისდიქციის ქვეშ. წვდომა მოითხოვს სპეციალურ ნებართვებს, სავარაუდოდ სამეცნიეროს, რომელთა გაცემა ან რეგულირება ამჟამად შეუძლებელია APA-ს მიერ ამ ტერიტორიისთვის.
• ბილიკები და მარშრუტები: არ არის მონიშნული საჯარო ბილიკები. ეს არის ველური ბუნების ტერიტორია ძალიან შეზღუდული ინფრასტრუქტურით.
• აქტივობები: საზოგადოებრივი რეკრეაციული აქტივობები აკრძალულია მისი მკაცრი დაცვის ნაკრძალის სტატუსის შესაბამისად.
• განთავსება: არ არის ნაკრძალის შიგნით. იზოლირებული სოფელი ფსხუ არსებობს ტერიტორიაზე, მაგრამ სტანდარტული ტურისტული განთავსების შესახებ ინფორმაცია ქართული ხელისუფლების მეშვეობით არ არის ხელმისაწვდომი.
• ინფრასტრუქტურა: არ არის საზოგადოებრივი სარგებლობისთვის (ტუალეტები, საპიკნიკე ადგილები და ა.შ.).
• უსაფრთხოების რჩევები: არ ეხება ფართო საზოგადოებას საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიიდან აკრძალული წვდომისა და ნაკრძალის მკაცრი სტატუსის გამო.

7. წესები და რეგულაციები

• ქცევის კოდექსი: ავტორიზებული (სამეცნიერო) პერსონალისთვის განკუთვნილი წესები იქნებოდა უკიდურესად მკაცრი, ფოკუსირებული ნულოვან ზემოქმედებაზე.
• აკრძალვები: ყველა საზოგადოებრივი წვდომა აკრძალულია. ყველა აქტივობა, რომელიც არღვევს ბუნებრივ გარემოს (ნადირობა, ხე-ტყის ჭრა, თევზაობა, კემპინგი, ცეცხლის დანთება, მშენებლობა, მცენარეების/ცხოველების შეგროვება) აკრძალულია ნაკრძალის განზრახული რეგულაციებით.
• ზონირება: მთელი ტერიტორია ფუნქციონირებს ერთიანი მკაცრი დაცვის ზონის ქვეშ (IUCN კატეგორია Ia).
• ამჟამინდელი აღსრულება: საქართველოს ხელისუფლებას არ შეუძლია რაიმე წესის ან რეგულაციის აღსრულება. აღსრულება, თუ არსებობს, ხორციელდება დე ფაქტო აფხაზური ხელისუფლების მიერ.

8. კონსერვაცია და მართვა

• მმართველი ორგანო: იურიდიულად – საქართველოს დაცული ტერიტორიების სააგენტო. პრაქტიკულად – ოკუპაციის გამო APA-ს მიერ მართვა შეუძლებელია. მართვა ხორციელდება დე ფაქტო აფხაზური ხელისუფლების ქვეშ.
• კონსერვაციის ძალისხმევა: საქართველოს ინსტიტუტებს არ შეუძლიათ კონსერვაციული პროექტების განხორციელება ან მონიტორინგი. კონსერვაციის ამჟამინდელი მდგომარეობა უცნობია ქართული პერსპექტივიდან.
• საფრთხეები/გამოწვევები: უმთავრესი გამოწვევაა რუსული ოკუპაცია, რომელიც ხელს უშლის კანონიერ მართვასა და დაცვას. პოტენციური საფრთხეები მოიცავს ეფექტური მონიტორინგისა და პატრულირების ნაკლებობას ასეთ ვრცელ, შორეულ ტერიტორიაზე, ბრაკონიერობისა და უკანონო ხე-ტყის ჭრის რისკს, და ნებისმიერი არარეგულირებული საქმიანობის ან კლიმატის ცვლილების პოტენციურ ზემოქმედებას.

9. ისტორია და კულტურა

• მოკლე ისტორია: ნაკრძალი დაარსდა 1978 წელს. ტერიტორიას, რომელსაც ის მოიცავს, მათ შორის ფსხუს ხეობას, აქვს უფრო ხანგრძლივი ისტორია, რომელიც დაკავშირებულია ადგილობრივ მოსახლეობასთან და ისტორიულ დასახლებებთან, როგორიცაა უნიკალური სოფელი ფსხუ (ცნობილი წარსულში რუსებისა და ესტონელების დასახლებებით).
• კულტურული მნიშვნელობა: თავად ნაკრძალი უპირატესად ბუნებრივი მნიშვნელობისაა. თუმცა, შორეულ სოფელ ფსხუს აქვს გამორჩეული კულტურული და ისტორიული ინტერესი მისი იზოლაციისა და დასახლების ისტორიის გამო. შესაძლოა არსებობდეს არქეოლოგიური ძეგლები, მაგრამ ისინი ბოლო ათწლეულების განმავლობაში ქართული ინსტიტუტების მიერ მეტწილად შეუსწავლელია.

10. უნიკალური მახასიათებლები/საინტერესო ფაქტები

• ეს არის საქართველოს ტერიტორიაზე იურიდიულად განსაზღვრული ერთ-ერთი უდიდესი სახელმწიფო ნაკრძალი.
• იცავს კავკასიის შორეული, შედარებით ხელუხლებელი ველური ბუნების უზარმაზარ ტერიტორიას.
• მოიცავს იზოლირებულ, მაღალმთიან სოფელ ფსხუს.
• კრიტიკულად მნიშვნელოვანია მდინარეების გუმისთისა და ფსხუს სათავეების დასაცავად.
• მისი მდებარეობა რუსეთის მიერ ოკუპირებულ აფხაზეთში განსაზღვრავს მის ამჟამინდელ მიუწვდომელ სტატუსს საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიიდან.