ურბნისის სიონი

About this activity

ურბნისის სიონი: წმინდა სტეფანეს უძველესი ბაზილიკა

მიმოხილვა

ურბნისის სიონის საკათედრო ტაძარი, ოფიციალურად წმინდა სტეფანე პირველმოწამის სახელობისა, წარმოადგენს საქართველოს ერთ-ერთ უძველეს და უმნიშვნელოვანეს საეკლესიო ძეგლს. მდებარეობს სოფელ ურბნისში, ქარელის მუნიციპალიტეტში, შიდა ქართლის მხარეში, ეს დიდებული სამნავიანი ბაზილიკა V-VI საუკუნეებით თარიღდება, რაც მას ქრისტიანული ხუროთმოძღვრებისა და რელიგიური ცხოვრების ადრეული განვითარების საკვანძო მოწმედ აქცევს საქართველოში. საპატიო წოდება „სიონი“ მას იერუსალიმის სიონის მთასთან აკავშირებს და საქართველოს რამდენიმე მთავარ საკათედრო ტაძარს ენიჭება, რაც მათ ისტორიულ მნიშვნელობაზე მიუთითებს. ურბნისის სიონი, ახლომდებარე უძველესი ქალაქ ურბნისის არქეოლოგიურ ნაშთებთან ერთად, ღრმა წარმოდგენას გვიქმნის საქართველოს ადრეული შუა საუკუნეების წარსულზე.

აგებულია ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიისთვის ფუძემდებლურ პერიოდში, ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებიდან მალევე, ურბნისის სიონი იმ ფართომასშტაბიანი ბაზილიკური მშენებლობის მაგალითია, რომელიც ამ ეპოქაში იყო გავრცელებული ცენტრალურ-გუმბათოვანი გეგმის გაბატონებამდე. ტაძრის ფასადზე შემორჩენილი წარწერები ფასდაუდებელ, იშვიათ მტკიცებულებას გვაწვდის მისი მშენებლობის პერიოდის (V-VI სს.) შესახებ და მოიხსენიებს ადრეულ ქტიტორებს, რაც მას მყარ ისტორიულ საყრდენს ანიჭებს. საუკუნეების განმავლობაში ურბნისი მთავარ საეპისკოპოსო კათედრას, საქართველოს ერთ-ერთი უძველესი საეპისკოპოსოს ცენტრს წარმოადგენდა და სასიცოცხლო როლს ასრულებდა ქართლის რეგიონის რელიგიურ მმართველობასა და კულტურულ ცხოვრებაში. მისი მნიშვნელობა კიდევ უფრო ხაზგასმულია მისი კავშირით (ახლომდებარე რუისის საკათედრო ტაძართან ერთად) გარდამტეხ რუის-ურბნისის საეკლესიო კრებასთან, რომელიც მეფე დავით აღმაშენებელმა მოიწვია 1103 წელს და რომელმაც ეკლესიის მმართველობისა და დოგმატიკის კრიტიკული საკითხები განიხილა.

ტაძარმა გაუძლო საუკუნეების მღელვარე ისტორიას, გადაიტანა შემოსევები და დაცემის პერიოდები. მან განიცადა მნიშვნელოვანი რეკონსტრუქციები, განსაკუთრებით X საუკუნეში, როდესაც შესაძლოა პატრონიკეები (გალერეები) დაემატა ან შეიცვალა, და კვლავ XVII საუკუნეში დაზიანების შემდეგ, როდესაც თაღებისა და კამარების ნაწილი აღადგინეს. ამ ცვლილებების მიუხედავად, ძირითადი სტრუქტურა ინარჩუნებს ადრექრისტიანული ბაზილიკის ხასიათსა და სიდიადეს.

დღეს ურბნისის სიონი მოქმედი ეკლესიაა, რომელიც ფუნქციონირებს ურბნისისა და რუისის ეპარქიის ფარგლებში და ხშირად ასოცირდება მიმდებარე წმინდა ნინოს დედათა მონასტერთან. იგი აგრძელებს თაყვანისცემისა და მომლოცველობის ადგილის ფუნქციას, იზიდავს მნახველებს, რომლებიც მოდიან მისი ღრმა სიძველით, მისი, როგორც საქართველოს ერთ-ერთი უძველესი დიდი ბაზილიკის, არქიტექტურული მნიშვნელობითა და ქვეყნის ხანგრძლივ ქრისტიანულ ისტორიასთან ღრმა კავშირით აღფრთოვანებისთვის.

ძირითადი საიდენტიფიკაციო მონაცემები

• სრული სახელწოდება: ურბნისის წმინდა სტეფანე პირველმოწამის საკათედრო ტაძარი (საყოველთაოდ ცნობილია როგორც ურბნისის სიონი).
• ტიპი: საკათედრო ტაძარი / ეკლესია (ქართული მართლმადიდებლური), სამონასტრო კომპლექსის (დედათა მონასტერი) ნაწილი.
• მდებარეობა: მდებარეობს სოფელ ურბნისში, ქარელის მუნიციპალიტეტი, შიდა ქართლის მხარე, საქართველო. განლაგებულია მდინარე მტკვრისა და ურბნისის არქეოლოგიური ძეგლის მახლობლად.

ისტორიული ფონი

• დაარსება: დაარსდა V-VI საუკუნეებში, რაც დასტურდება შენობაზე არსებული ადრეული ქართული ასომთავრული წარწერებით, რომლებშიც მოხსენიებულნი არიან ქტიტორები კონსტანტინე და მიქელი. საქართველოს ერთ-ერთი უძველესი შემორჩენილი დიდი ეკლესია.
• მნიშვნელოვანი თარიღები და მოვლენები:

• V-VI საუკუნეები: სამნავიანი ბაზილიკის თავდაპირველი მშენებლობა.
• ადრეული შუა საუკუნეები: ფუნქციონირებდა როგორც ურბნისის საეპისკოპოსოს საკათედრო ტაძარი, მთავარი საეკლესიო ცენტრი.
• X საუკუნე: მნიშვნელოვანი რეკონსტრუქცია, შესაძლოა პატრონიკეების დამატება ან ცვლილება. ამ პერიოდის კიდევ ერთი წარწერა არსებობს.
• 1103 წელი: ასოცირდება მეფე დავით აღმაშენებლის მიერ მოწვეულ მნიშვნელოვან რუის-ურბნისის საეკლესიო კრებასთან.
• შუა საუკუნეები/ადრეული თანამედროვე პერიოდები: დაზიანდა სხვადასხვა შემოსევებისას (არაბები, თემურლენგი).
• XVII საუკუნე: ძირითადი რეკონსტრუქცია დაზიანების შემდეგ, განსაკუთრებით კამარებისა და თაღების.
• საბჭოთა პერიოდი: სავარაუდოდ დახურული ან ფუნქცია შეზღუდული.
• პოსტსაბჭოთა პერიოდი: რელიგიური ფუნქციის აღდგენა; მოქმედი დედათა მონასტრის კომპლექსის ნაწილი.

• ისტორიული ფიგურები: კონსტანტინე და მიქელი (V-VI სს. ქტიტორები, მოხსენიებული წარწერებში). ისტორიის მანძილზე დაკავშირებული ურბნელ ეპისკოპოსებთან. კონტექსტუალურად დაკავშირებული მეფე დავით აღმაშენებელთან რუის-ურბნისის სინოდის საშუალებით.
• ლეგენდები: კონკრეტული ლეგენდები ნაკლებად არის ხაზგასმული მის დოკუმენტირებულ ისტორიასა და არქიტექტურულ მნიშვნელობასთან შედარებით.

მნიშვნელობა და დანიშნულება

• რელიგიური მნიშვნელობა: ისტორიულად საქართველოს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი საეპისკოპოსო კათედრა. მიძღვნილი წმინდა სტეფანე პირველმოწამისადმი. ამჟამად მოქმედი ეკლესია დედათა მონასტრის კომპლექსში, ემსახურება ადგილობრივ თემსა და მომლოცველებს.
• კულტურული მნიშვნელობა: ადრეული ქართული ისტორიის, არქიტექტურისა და პალეოგრაფიის (მისი უძველესი წარწერების გამო) შესწავლისთვის კრიტიკულად მნიშვნელოვანი ძეგლი. წარმოადგენს ისტორიული ქალაქისა და ურბნისის საეპისკოპოსოს მნიშვნელობას.
• არქიტექტურული მნიშვნელობა: საქართველოში სამნავიანი ბაზილიკის ტიპის ერთ-ერთი უძველესი და უდიდესი შემორჩენილი ნიმუში, რომელიც წარმოაჩენს V-VI საუკუნეების არქიტექტურულ მახასიათებლებს (მაგ., ნალისებრი თაღები) გვიანდელ შუა საუკუნეებისა და ადრეული თანამედროვე პერიოდის რეკონსტრუქციებთან ერთად. უკიდურესად ღირებულია არქიტექტურის ისტორიისთვის.
• მიმდინარე სტატუსი: მოქმედი ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია, ურბნისის წმინდა ნინოს დედათა მონასტრის ნაწილი. ფუნქციონირებს ურბნისისა და რუისის ეპარქიის ფარგლებში. მთავარი კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლი.

არქიტექტურული და მხატვრული აღწერა

• ექსტერიერი: დიდი, შთამბეჭდავი სამნავიანი ბაზილიკა, ნაგები კარგად დამუშავებული მოყვითალო ქვიშაქვის ბლოკებით. გეგმა მართკუთხაა. ფასადები შედარებით სადაა, მაგრამ გამოირჩევა სხვადასხვა პერიოდის მკაფიო არქიტექტურული ელემენტებით. შესასვლელები, როგორც წესი, სამხრეთიდან და დასავლეთიდანაა. კედლებში სხვადასხვა პერიოდის სარკმლებია გაჭრილი. კომპლექსის ტერიტორიაზე ცალკე დგას გვიანდელი სამრეკლო.
• ინტერიერი: ვრცელი ინტერიერი დაყოფილია სამ ნავად ბურჯების რიგებით (აღდგენილია XVII საუკუნეში, შესაძლოა ჩაანაცვლა ადრინდელი სვეტები). ცენტრალური ნავი უფრო ფართო და მაღალია, ვიდრე გვერდითი ნავები. ადრეული ქართული არქიტექტურისთვის დამახასიათებელი ნალისებრი თაღები ზოგიერთ ნაწილში კამარებს იჭერს (თუმცა ზოგიერთი თაღი XVII საუკუნეში შეისრული თაღებით აღადგინეს). ეკლესია აღმოსავლეთით ღრმა საკურთხევლის აფსიდით ბოლოვდება. გვერდითი ნავების თავზე შესაძლოა არსებობდეს პატრონიკეები, სავარაუდოდ X საუკუნეში დამატებული.
• მხატვრული ნამუშევრები: ყველაზე მნიშვნელოვანი მხატვრული ნამუშევრებია ფასადებზე არსებული ადრეული ქართული ასომთავრული წარწერები (V-VI და X საუკუნეები), რომლებიც ფასდაუდებელია პალეოგრაფიისა და დათარიღებისთვის. შესაძლოა შემორჩენილი იყოს სხვადასხვა პერიოდის ფრესკების ფრაგმენტები, მაგრამ ინტერიერი დროთა განმავლობაში ძირითადად შეთეთრდა ან ხელახლა მოიხატა. თავად არქიტექტურული დეტალები, როგორიცაა ნალისებრი თაღები და კაპიტელები, მნიშვნელოვანი მხატვრული ელემენტებია.
• კომპლექსი: სიონის საკათედრო ტაძარი მთავარი სტრუქტურაა ურბნისის მონასტრის კომპლექსში (წმინდა ნინოს დედათა მონასტერი). კომპლექსი ასევე მოიცავს გვიანდელ სამრეკლოს, გალავნის ნაშთებს, სამონასტრო სენაკებსა და სხვა სამეურნეო შენობებს, რომლებიც მდებარეობს ვრცელ ურბნისის არქეოლოგიურ ძეგლთან ახლოს.

პრაქტიკული ინფორმაცია ვიზიტორებისთვის (მნიშვნელოვანია მოგზაურთათვის)

• გახსნის საათები: როგორც მოქმედი ეკლესია/მონასტრის კომპლექსი, ტერიტორია სავარაუდოდ ღიაა ყოველდღე დღის საათებში. საკათედრო ტაძრის ინტერიერში შესვლა ჩვეულებრივ შესაძლებელია, მაგრამ შეიძლება შეიზღუდოს მსახურების ან მონასტრის შიდა განაწესის დროს.
• შესვლის საფასური: უფასოა. ეკლესიის ან მონასტრის მხარდასაჭერად შემოწირულობები მისასალმებელია.
• ხელმისაწვდომობა: მდებარეობს სოფელ ურბნისში, მისასვლელია ქარელის მახლობლად მთავარი ავტომაგისტრალიდან სამანქანო გზით. კომპლექსის ტერიტორია შედარებით სწორია, მაგრამ საკათედრო ტაძარში შესვლა საფეხურებს მოიცავს. შეიძლება ჰქონდეს შეზღუდვები მნიშვნელოვანი მობილობის პრობლემების მქონე ვიზიტორებისთვის.
• წესები და ეტიკეტი:

• ჩაცმულობის წესი: ტაძარსა და მონასტრის ტერიტორიაზე შესასვლელად საჭიროა ქართული მართლმადიდებლური ჩაცმულობის მკაცრი დაცვა: ქალებმა უნდა დაიფარონ თავი, ეცვათ მუხლს ქვემოთ კაბა/ქვედაბოლო, დაფარული მხრები; მამაკაცებს უნდა ეცვათ გრძელი შარვალი, დაფარული მხრები.
• ფოტო/ვიდეო გადაღება: ხშირად შეზღუდულია მოქმედ ეკლესიებში შიგნით. ყოველთვის ითხოვეთ ნებართვა (კურთხევა) ფოტოების გადაღებამდე, განსაკუთრებით ტაძრის შიგნით ან მონაზვნების/სასულიერო პირების გადაღებისას. განათების გამოყენება ზოგადად აკრძალულია.
• ქცევა: შეინარჩუნეთ სიჩუმე და პატივისცემითი ქცევა. ეს არის მოქმედი რელიგიური ადგილი. მოერიდეთ ხმამაღალ საუბარსა და შემაწუხებელ ქმედებებს, განსაკუთრებით მსახურების დროს. ნუ შეხვალთ კერძო სამონასტრო სივრცეებში ნებართვის გარეშე.

• ინფრასტრუქტურა: შესაძლოა ხელმისაწვდომი იყოს საბაზისო საპირფარეშოები. შესაძლოა არსებობდეს მცირე საეკლესიო მაღაზია, სადაც იყიდება სანთლები, ხატები ან მონასტრის პროდუქტები. უშუალო კომპლექსში კაფეები ან ვრცელი ტურისტული მაღაზიები არ არის. ინფრასტრუქტურა ხელმისაწვდომია ახლომდებარე სოფლებში ან ქალაქ ქარელში.

ღვთისმსახურების დრო: რეგულარული მართლმადიდებლური მსახურებები ტარდება ეკლესიისა და მონასტრის განრიგის მიხედვით. ლიტურგია კვირაობით და დიდ დღესასწაულებზე სტანდარტულია. ყოველდღიური ლოცვების ან ლიტურგიების კონკრეტული დრო უნდა დადასტურდეს ადგილობრივად ან გამოკრული განრიგის ნახვით.