სიონის წყალსაცავი

სიონის წყალსაცავი, რომელსაც ხშირად სიონის ტბასაც უწოდებენ, არის დიდი ხელოვნური ტბა, რომელიც მდებარეობს აღმოსავლეთ საქართველოში, თიანეთის მუნიციპალიტეტში, მცხეთა-მთიანეთის მხარეში. მდინარე ივრის შუა წელზე, თბილისიდან დაახლოებით 45-80 კმ-ის ჩრდილო-აღმოსავლეთით, ის იკავებს სიონის ქვაბულის ფსკერს დაბა სიონსა და სოფელ ლელოვანს შორის. შეიქმნა მე-20 საუკუნის შუა წლებში (ექსპლუატაციაში შევიდა 1963 წელს) მდინარე ივრის დაგუბებით და ასრულებს რამდენიმე მნიშვნელოვან ფუნქციას.

ზედაპირის ფართობით დაახლოებით 12.8 კვადრატული კილომეტრი და სრული დატვირთვისას 325 მილიონ კუბურ მეტრზე მეტი წყლის მოცულობით (საშუალო სიღრმე ~25მ, მაქს. სიღრმე ~67მ), სიონის წყალსაცავი მნიშვნელოვანი წყლის ობიექტია. მისი ძირითადი ფუნქციებია მდინარე ივრის ჩამონადენის მრავალწლიური რეგულირება ქვემო დინებაში სარწყავად და წყლის მიწოდება სიონჰესისთვის, რომელიც მცირე კასკადის ნაწილია. უტილიტარული როლების გარდა, წყალსაცავი პოპულარულ რეკრეაციულ დანიშნულების ადგილად იქცა თავისი პეიზაჟური სილამაზის – ტყიანი ბორცვებით გარშემორტყმული – და თბილისთან შედარებითი სიახლოვის გამო. აქტივობები მოიცავს თევზაობას (გავრცელებულია კობრის სხვადასხვა სახეობა), ცურვასა და ნავით სეირნობას (განსაკუთრებით ზაფხულში, როდესაც ზედაპირული წყალი თბება), პიკნიკებსა და მის ნაპირებზე დაბანაკებას. მის ნაპირზე მდებარე დაბა სიონი ადგილობრივი საკურორტო ცენტრის ფუნქციას ასრულებს.

წყალსაცავის შექმნამ მნიშვნელოვანი ისტორიული გავლენა მოახდინა, დაიტბორა რვა სოფელი და მრავალი არქეოლოგიური ძეგლი. აღსანიშნავია, რომ მე-5 საუკუნის ქრისტიანული ბაზილიკა ფრთხილად დაშალეს ტერიტორიის დატბორვამდე და ხელახლა ააწყვეს თბილისის ეთნოგრაფიულ მუზეუმში ღია ცის ქვეშ. წყლის დონე მნიშვნელოვნად მერყეობს წლის განმავლობაში, როგორც წესი, ყველაზე დაბალია მარტში და ყველაზე მაღალი ივლისში, რაც ასახავს მის მართვას ირიგაციისა და ენერგიის წარმოების მიზნებისთვის. დღევანდელი თარიღის (2025 წლის 26 აპრილი) გათვალისწინებით, წყალსაცავის დონე სავარაუდოდ იმატებს ზამთრის მინიმუმის შემდეგ, რაც მას პეიზაჟურს ხდის ვიზიტებისთვის, თუმცა წყალი ცურვისთვის ჯერ კიდევ საკმაოდ გრილი იქნება.

იდენტიფიკაცია და ადგილმდებარეობა:

• სახელწოდება: სიონის წყალსაცავი. გავრცელებული სახელები: სიონის ტბა, იშვიათად სიონის ზღვა.
• ადგილმდებარეობა:
  • ქვეყანა: საქართველო
  • მხარე: მცხეთა-მთიანეთი
  • მუნიციპალიტეტი: თიანეთი
  • უახლოესი მნიშვნელოვანი ორიენტირი: მდებარეობს მდინარე იორზე, დაბა სიონსა და სოფელ ლელოვანს შორის. თბილისის ჩრდილო-აღმოსავლეთით.
  • კოორდინატები: დაახლოებით 42.005∘ ჩ.გ., 45.000∘ ა.გ. (მიახლოებითი ცენტრი).
• კავშირი სხვა წყლის ობიექტებთან: მდინარე იორზე შექმნილი ხელოვნური წყალსაცავი. არეგულირებს მდინარის ქვემო დინების რეჟიმს. საზრდოობს ივრითა და სხვა შენაკადებით თავის წყალშემკრებ აუზში.

ფიზიკური მახასიათებლები:

• ზედაპირის ფართობი: ≈12.8 კმ2.
• მაქსიმალური სიღრმე: $\approx 67\text{ მ}$.
• საშუალო სიღრმე: $\approx 25.4\text{ მ}$.
• მოცულობა: საერთო ≈325.4 მლნ. მ3; სასარგებლო (საოპერაციო) მოცულობა ≈290 მლნ. მ3.
• სიმაღლე ზღვის დონიდან: ზედაპირის დონე მერყეობს, ზოგადად დაახლოებით $\approx 1000-1041\text{ მ}$ დიაპაზონში.
• სანაპირო ზოლის სიგრძე: მნიშვნელოვანი და დაკლაკნილი; კონკრეტული სიგრძე ხელმისაწვდომი არ არის.
• წყლის წყარო(ები): ძირითადად მდინარე იორი; ასევე მცირე ნაკადულები, ატმოსფერული ნალექები და ჩამონადენი მისი 587 კმ² წყალშემკრები აუზიდან.
• გადინება: კონტროლირებადი გაშვება მდინარე იორში კაშხლის ქვემოთ, კვებავს სიონჰესს.
• წყლის ტიპი: მტკნარი.
• აუზის გეოლოგია: ხელოვნური წყალსაცავი, რომელიც იკავებს ბუნებრივი სიონის ქვაბულის ფსკერს მდინარე ივრის ხეობაში. აუზი შექმნილია ხელოვნური კაშხლით.

ეკოლოგიური ინფორმაცია:

• ფლორა (მცენარეულობა): სანაპირო ზოლი ხასიათდება ფოთლოვანი ტყეებით ციცაბო ფერდობებზე (ზედა ნაწილებში), ხოლო წყალთან ახლოს მდებარე უბნები ხშირად მოკლებულია მნიშვნელოვან ხის საფარს წყლის დონის მერყეობის გამო. აღსანიშნავია ახლომდებარე საბადურის ტყე. წყლის მცენარეულობა შესაძლოა არსებობდეს უფრო თავთხელ, სტაბილურ უბეებში.
• ფაუნა (ცხოველთა სამყარო): ბინადრობს თევზის სხვადასხვა სახეობა, პოპულარული სათევზაოდ (მაგ., კობრი, თეთრი ამური, კარჩხანა). იზიდავს სხვადასხვა წყლის ფრინველს. მიმდებარე ტყეები რეგიონისთვის დამახასიათებელი ველური ბუნების საბინადროა.
• ტროფიკული დონე: სავარაუდოდ მეზოტროფული, პოტენციურად ევტროფიკაციისკენ მიდრეკილი გარკვეულ ზონებში ან სეზონებზე მდინარის საკვები ნივთიერებების შემოდინებისა და ადგილობრივი აქტივობების გამო.
• წყლის გამჭვირვალობა: ცვალებადი, გავლენას ახდენს მდინარის შემოდინება (ნატანი), სეზონური წყალმცენარეების ზრდა და წყლის დონეები.
• წყლის ტემპერატურა: ახასიათებს სეზონური ცვალებადობა. ზედაპირული წყალი მნიშვნელოვნად თბება ზაფხულში (20°C-ზე მეტს აღწევს), გამოსადეგია ცურვისთვის. მნიშვნელოვნად ცივდება ზამთარში (~3°C-მდე), როდესაც, როგორც წესი, შეინიშნება სუსტი ან ნაწილობრივი ყინულის ფორმირება. ზაფხულში ხდება თერმული სტრატიფიკაცია.
• pH დონეები: მონაცემები არ არის ხელმისაწვდომი; სავარაუდოდ ნეიტრალურთან ახლოს.
• გახსნილი ჟანგბადის დონეები: მონაცემები არ არის ხელმისაწვდომი.
• უნიკალური ეკოლოგიური მახასიათებლები: დედაქალაქთან შედარებით ახლოს მდებარე დიდი წყალსაცავის ეკოსისტემა, რომელიც უზრუნველყოფს მნიშვნელოვან რეკრეაციულ ჰაბიტატს და მხარს უჭერს თევზის პოპულაციებს.
• კონსერვაციის სტატუსი: თავად წყალსაცავს ძირითადი სპეციფიკური კონსერვაციის სტატუსი არ გააჩნია, მაგრამ ფუნქციონირებს საქართველოს გარემოსდაცვითი რეგულაციების ფართო კონტექსტში. მიმდებარე ლანდშაფტი ეკოლოგიურად ღირებულია.
• ინვაზიური სახეობები: მონაცემები არ არის ხელმისაწვდომი, მაგრამ ასეთ წყალსაცავებში შესაძლებელია არამშობლიური თევზის სახეობების ინტროდუქცია თევზაობის მიზნით.

ადამიანთან ურთიერთქმედება და მნიშვნელობა:

• ისტორიული მნიშვნელობა: მისმა შექმნამ 1950-60-იან წლებში გამოიწვია დაახლოებით 8 დატბორილი სოფლის (მათ შორის საყარაულოს, ჯიგოს, უკუღმართის) მოსახლეობის განსახლება და დატბორილი კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების დაკარგვა. მნიშვნელოვანი მე-5 საუკუნის ქრისტიანული ბაზილიკა დატბორვამდე გადატანილ იქნა თბილისის ეთნოგრაფიულ მუზეუმში.
• მიმდინარე გამოყენება: მრავალფუნქციური წყალსაცავი, რომელიც ძირითადად გამოიყენება ირიგაციისთვის ქვემო დინებაში და ჰიდროელექტროენერგიის წარმოებისთვის (სიონჰესი). ფართოდ გამოიყენება რეკრეაციისთვის, მათ შორის თევზაობა (სამოყვარულო, შესაძლოა ნაწილობრივ ადგილობრივი კომერციული), ცურვა, ნავით სეირნობა, პიკნიკი და კემპინგი. დაბა სიონი საკურორტო ბაზის ფუნქციას ასრულებს.
• გარემოსდაცვითი საკითხები: წყლის დონის მნიშვნელოვანი მერყეობა საოპერაციო მართვის გამო. დაბინძურების პოტენციალი ზემო დინების წყაროებიდან (მდინარე ივრის აუზი) ან ადგილობრივი რეკრეაციული/სასოფლო აქტივობებიდან. ევტროფიკაციის რისკი. სანაპირო ეროზია. გამოითქვა შეშფოთება რეკრეაციული გამოყენებიდან ნარჩენების მართვასთან დაკავშირებით.
• მართვა და კონსერვაციის მცდელობები: იმართება სახელმწიფო უწყებების მიერ, რომლებიც პასუხისმგებელნი არიან წყლის რესურსებზე, ენერგეტიკაზე და პოტენციურად გარემოსდაცვით ზედამხედველობაზე. სავარაუდოდ მოქმედებს თევზჭერის რეგულაციები. ძალისხმევა მიმართულია წყლის გამოყენების მოთხოვნების (ირიგაცია, ენერგეტიკა) დაბალანსებაზე გარემოსდაცვით და რეკრეაციულ ასპექტებთან.
• ადგილობრივი თემები: წყალსაცავი განმსაზღვრელი მახასიათებელია დაბა სიონისა და ახლომდებარე სოფლებისთვის. ის მხარს უჭერს ადგილობრივ ეკონომიკას ტურიზმის საშუალებით და უზრუნველყოფს აუცილებელ წყლის რესურსებს, თუმცა მისმა შექმნამ ასევე გამოიწვია ისტორიული გადასახლება.

საინტერესო ან უნიკალური ფაქტები:

• ხელოვნური ტბა, შექმნილი მდინარე ივრის დაგუბებით მე-20 საუკუნის შუა წლებში.
• სახელი ეწოდა მიმდებარე დაბა სიონის მიხედვით.
• მის შესაქმნელად საჭირო გახდა მრავალი სოფლისა და არქეოლოგიური ძეგლის დატბორვა.
• მნიშვნელოვანი ადრექრისტიანული ბაზილიკა (V საუკუნე) გადატანილ იქნა დატბორვის ზონიდან თბილისში.
• ასრულებს კრიტიკულად მნიშვნელოვან სარწყავ და ჰიდროენერგეტიკულ ფუნქციებს რეგიონისთვის.
• პოპულარული რეკრეაციული დანიშნულების ადგილი თევზაობის, ცურვისა და დასვენებისთვის, ადვილად ხელმისაწვდომი თბილისიდან.
• წყლის დონე მნიშვნელოვნად იცვლება წლის განმავლობაში საოპერაციო საჭიროებებიდან გამომდინარე.