სამთავისის ამაღლების სახელობის კათედრალი

About this activity

სამთავისის ამაღლების სახელობის კათედრალი

მიმოხილვა

სამთავისის ამაღლების სახელობის კათედრალი, რომელიც აღმოსავლეთ საქართველოში, შიდა ქართლის ვაკეზე, მდინარე ლეხურას ნაპირას დიდებულად დგას, ქართული ხუროთმოძღვრების ისტორიაში უმნიშვნელოვანესი ძეგლია. აგებული ზუსტად 1030 წელს, როგორც ამას ფასადზე არსებული ქვის წარწერა ადასტურებს, ეს ტაძარი მხოლოდ ღვთისმსახურების ადგილი როდია; ის წარმოადგენს გარდამტეხ მომენტს ქართული არქიტექტურის ისტორიაში. სამთავისის ეპისკოპოსის, ილარიონ ყანჩაელის დაკვეთით აგებულმა ტაძარმა დანერგა ფასადის მორთულობის ინოვაციური სქემა, რომელმაც საუკუნეების განმავლობაში ღრმა გავლენა მოახდინა საქართველოს საეკლესიო ხუროთმოძღვრებაზე.

მიუხედავად იმისა, რომ ტრადიცია ამ ადგილს წმინდა ისიდორეს, ერთ-ერთ პატივცემულ ცამეტ ასურელ მამას უკავშირებს, რომლებიც საქართველოში VI საუკუნეში ჩამოვიდნენ (რაც აქ ადრეული სამონასტრო ცხოვრების არსებობაზე მიანიშნებს), დღევანდელი ნაგებობა XI საუკუნის შედევრია. არქიტექტურულად, ის წარმოადგენს ქართული ჯვარ-გუმბათოვანი სტილის დახვეწილ ნიმუშს, რომელიც ხასიათდება ელეგანტური პროპორციებითა და ვერტიკალური ჰარმონიის შეგრძნებით. თუმცა, მისი ნამდვილი მნიშვნელობა მდგომარეობს მისი ექსტერიერის ფასადების, განსაკუთრებით აღმოსავლეთის ფასადის, ინოვაციურ მხატვრულ დამუშავებაში.

აქ ხუროთმოძღვრებმა უარი თქვეს მორთულობის ადრინდელ, უფრო მრავალფეროვან მიდგომებზე და დანერგეს უაღრესად ორგანიზებული, სიმეტრიული და სიმბოლურად მდიდარი სისტემა. დიდი, რთულად ნაკვეთი ორნამენტული ჯვარი დომინირებს ცენტრალურ ღერძზე, რომლის ორივე მხარეს ორი ღრმა, მაღალი, ორნამენტირებული ნიშაა განთავსებული. ამ კომპოზიციის ზემოთ ხუთი თაღისგან შემდგარი მოხდენილი ცრუ თაღედი გადის. ეს დაბალანსებული და იერარქიული წყობა, შესრულებული ქვის დახვეწილი კვეთით, რომელიც რთულ გეომეტრიულ და მცენარეულ მოტივებს შეიცავს, ახალ სტანდარტს ადგენდა და კანონიკურ მოდელად იქცა მრავალი შემდგომი ქართული ეკლესიისთვის, გარკვეულწილად სვეტიცხოვლის ტაძრისთვისაც კი.

თავისი ხანგრძლივი ისტორიის განმავლობაში სამთავისი სამთავნელ ეპისკოპოსთა საყდრად მსახურობდა. მან გამოიარა აყვავების პერიოდები, მაგრამ ასევე განიცადა დაზიანება, განსაკუთრებით მიწისძვრებისგან, რამაც საჭირო გახადა მნიშვნელოვანი აღდგენითი სამუშაოები, კერძოდ XV საუკუნეში (გუმბათის აღდგენა) და კვლავ XIX საუკუნეში. ამ ჩარევებმა, მიუხედავად იმისა, რომ შეინარჩუნეს ნაგებობა, მის ისტორიას დამატებითი შრეები შესძინეს.

ამ ცვლილებებისა და თითქმის ათასწლიანი ისტორიის მიუხედავად, სამთავისის ტაძარი ინარჩუნებს თავის არქიტექტურულ მთლიანობასა და მხატვრულ ძალას. მისი ელეგანტური სილუეტი და ნოვატორული დეკორატიული პროგრამა დღესაც აოცებს მნახველებსა და მკვლევრებს. თავისი გამორჩეული უნივერსალური ღირებულების გამო, სამთავისი შეტანილია იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის საქართველოს წინასწარ სიაში. დღეს ის ფუნქციონირებს როგორც მოქმედი საქართველოს მართლმადიდებელი საკათედრო ტაძარი, მტკიცე სარწმუნოებისა და შუა საუკუნეების ქართული შემოქმედებითი გენიის ღირშესანიშნავი მიღწევის მოწმობა.

ძირითადი საიდენტიფიკაციო მონაცემები

• სრული სახელი: სამთავისის ამაღლების სახელობის კათედრალი. ხშირად მოიხსენიებენ როგორც სამთავისის ტაძარს.
• ტიპი: საქართველოს მართლმადიდებელი კათედრალი. ისტორიულად სამთავისის ეპარქიის ცენტრი; ამჟამად სამთავისისა და კასპის ეპარქიის საკათედრო ტაძარი.
• მდებარეობა: სოფელი სამთავისი, კასპის მუნიციპალიტეტი, შიდა ქართლის მხარე, საქართველო. მდებარეობს მდინარე ლეხურას მარცხენა ნაპირზე, ქალაქ კასპიდან დაახლოებით 11 კმ-ში.

ისტორიული ფონი

• დაარსება: დღევანდელი ტაძარი აგებულია 1030 წელს ეპისკოპოს ილარიონ ყანჩაელის (ილარიონ სამთავნელის) მიერ. წარწერა ადასტურებს თარიღს და მოიხსენიებს ხუროთმოძღვარს (სახელი ნაწილობრივ დაზიანებულია). ტრადიცია მიანიშნებს იმავე ადგილას უფრო ადრეული, შესაძლოა V საუკუნის, ეკლესიის ან მონასტრის არსებობაზე, რომელიც წმინდა ისიდორე სამთავნელს (VI ს.) უკავშირდება.
• მნიშვნელოვანი თარიღები და მოვლენები:

• VI საუკუნე: ტრადიციით მონასტრის დაარსება წმინდა ისიდორეს მიერ.
• 1030 წ.: დღევანდელი ტაძრის მშენებლობა.
• შუა საუკუნეები: ფუნქციონირებდა როგორც სამთავისის ეპისკოპოსების საკათედრო ტაძარი.
• XV საუკუნე: მნიშვნელოვანი აღდგენა, მათ შორის გუმბათის ხელახლა აგება, სავარაუდოდ მიწისძვრით გამოწვეული დაზიანების შემდეგ. შესაძლოა ამ დროს განახლდა ან დაემატა ფრესკები.
• XV საუკუნის დასაწყისი: შესაძლოა დაზიანდა თემურლენგის შემოსევების დროს.
• XIX საუკუნე: ჩატარდა შემდგომი სარესტავრაციო სამუშაოები. შესაძლოა ამ პერიოდში შეათეთრეს ზოგიერთი შიდა ფრესკა.
• საბჭოთა ეპოქა: დაიხურა რელიგიური მსახურებისთვის, ფუნქციონირებდა როგორც მუზეუმი ან იყო არააქტიური, დაცული იყო როგორც ძეგლი.
• პოსტსაბჭოთა ეპოქა: ხელახლა იკურთხა და დაუბრუნდა საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას, როგორც მოქმედი საკათედრო ტაძარი. შეტანილია იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის საქართველოს წინასწარ სიაში (2007 წლიდან).

• ისტორიული პირები: წმინდა ისიდორე სამთავნელი (დაკავშირებულია ადგილის ადრეულ ისტორიასთან), ეპისკოპოსი ილარიონ სამთავნელი (1030 წლის ტაძრის აღმშენებელი).
• ლეგენდები: ძირითადი ლეგენდარული კავშირი არის წმინდა ისიდორესთან, რაც ადგილს საქართველოში ადრეულ სამონასტრო მოძრაობასთან აკავშირებს.

მნიშვნელობა და დანიშნულება

• რელიგიური მნიშვნელობა: ეძღვნება ქრისტეს ამაღლებას. მოქმედი საკათედრო ტაძარი და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის სამთავისისა და კასპის ეპარქიის ცენტრი. ისტორიული რელიგიური მნიშვნელობის მქონე ადგილი.
• კულტურული მნიშვნელობა: ღირშესანიშნავი ძეგლი, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა ქართული არქიტექტურული მორთულობის ახალ ფაზას. მისმა დიზაინმა ღრმა გავლენა მოახდინა შემდგომ საეკლესიო ხუროთმოძღვრებაზე.
• არქიტექტურული მნიშვნელობა: ითვლება XI საუკუნის ქართული ხუროთმოძღვრების შედევრად. ჯვარ-გუმბათოვანი სტილის ერთ-ერთი მთავარი ნიმუში, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი თავისი უაღრესად გავლენიანი, ინოვაციური და ჰარმონიული ფასადების დეკორატიული სისტემით, განსაკუთრებით აღმოსავლეთის ფასადზე. ეს სისტემა, რომელიც მოიცავს დიდ ჯვარსა და გვერდითა ნიშებს თაღედის ქვეშ, კანონიკური გახდა გვიანდელი ქართული ეკლესიებისთვის.
• ამჟამინდელი სტატუსი: მოქმედი საქართველოს მართლმადიდებელი კათედრალი და საეპისკოპოსო კათედრა. ის ასევე საქართველოს მთავარი კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლია, შეტანილი იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის წინასწარ სიაში.

არქიტექტურული და მხატვრული აღწერა

• ექსტერიერი: ტაძარს აქვს ცენტრალურ-გეგმაროვანი ჩახაზული ჯვრის ფორმა, რომელიც ოდნავ წაგრძელებულია აღმოსავლეთ-დასავლეთის ღერძზე. მას აქვს გამორჩეული ცენტრალური გუმბათი, რომელიც მაღალ, თექვსმეტწახნაგა ყელზე დგას. ნაგებია კარგად დამუშავებული, ღია მოყვითალო-მონაცრისფრო ქვიშაქვის ბლოკებით. ექსტერიერის მორთულობა განსაკუთრებულად დახვეწილია და გარდამტეხ მომენტს აღნიშნავს:

• აღმოსავლეთი ფასადი: აჩვენებს უაღრესად გავლენიან დეკორატიულ სქემას: დიდი, მდიდრულად მოჩუქურთმებული ცენტრალური ჯვრის მოტივი, რომლის ორივე მხარეს ორი მაღალი, ღრმა, ორნამენტირებული ნიშაა, ეს ყველაფერი გაერთიანებულია ხუთთაღიანი ცრუ თაღედის ქვეშ. ფასადის ელემენტები დაფარულია დახვეწილი ქვის ჩუქურთმებით, რთული მცენარეული და გეომეტრიული ნიმუშებით.
• სხვა ფასადები: ასევე გამოირჩევა მაღალი ხარისხის ჩუქურთმებითა და ცრუ თაღედებით, რაც ინარჩუნებს საერთო ჰარმონიას, თუმცა აღმოსავლეთის ფასადი რჩება ფოკუსურ წერტილად.

• ინტერიერი: შიდა სივრცე განისაზღვრება ჯვრისებრი გეგმითა და ცენტრალური გუმბათის სიმაღლით. აღმოსავლეთი მკლავი სრულდება საკურთხევლის აფსიდით. კედლები თავდაპირველად ფრესკებით იყო დაფარული. შემორჩენილი ფრაგმენტები სხვადასხვა პერიოდით თარიღდება, შესაძლოა მოიცავდეს XI საუკუნის ნაშთებს საკურთხეველში, ასევე უფრო ვრცელ ფრაგმენტებს XVII საუკუნიდან.
• ხელოვნების ნიმუშები: ყველაზე მნიშვნელოვანი ხელოვნების ნიმუშებია ექსტერიერის ფასადების, განსაკუთრებით აღმოსავლეთის ფასადის, ოსტატური ქვის ჩუქურთმები და ინოვაციური დეკორატიული კომპოზიცია, რომლებიც შუა საუკუნეების ქართული ხელოვნების მწვერვალებად ითვლება. შიგნით შემორჩენილი ფრესკების ფრაგმენტები ეკლესიის ინტერიერის მოხატულობის ისტორიის ღირებულ მტკიცებულებებს წარმოადგენს.
• კომპლექსი: ტაძარი წარმოადგენს გვიანდელი გალავნით შემოსაზღვრული კომპლექსის ცენტრალურ ნაწილს. გალავნის შიგნით არის ეპისკოპოსის სასახლის ნანგრევები, მცირე ეკლესია და გვიანდელი სამრეკლო (სავარაუდოდ XVII-XVIII ს.).

პრაქტიკული ინფორმაცია ვიზიტორებისთვის

• სამუშაო საათები: როგორც მოქმედი კათედრალი, ის ზოგადად ღიაა ვიზიტორებისთვის ყოველდღე, დღის საათებში (მაგ., დაახლ. 9:00/10:00-დან 18:00 საათამდე). ლიტურგიული მსახურების დროს შესვლა შეიძლება შეიზღუდოს.
• შესვლის საფასური: შესვლა, როგორც წესი, უფასოა. შემოწირულობები მისასალმებელია.
• ხელმისაწვდომობა: მდებარეობს სოფელ სამთავისში, სადაც მისვლა შესაძლებელია ასფალტირებული გზებით. ტაძრის ეზო შედარებით მოსწორებულია, რაც მას უფრო ხელმისაწვდომს ხდის, ვიდრე რთულ რელიეფზე მდებარე მრავალი მონასტერი, თუმცა თავად შენობაში შესასვლელთან შესაძლოა იყოს საფეხურები. შესაძლოა საჭირო გახდეს დახმარება ეტლით მოსარგებლეთათვის.
• წესები და ეტიკეტი:

• ჩაცმულობის წესები: სავალდებულოა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ჩაცმულობის წესების მკაცრი დაცვა. ქალებმა უნდა ატარონ მუხლს ქვემოთ კაბები ან ქვედაბოლოები და თავზე დაიფარონ მანდილი. მამაკაცებს უნდა ეცვათ გრძელი შარვალი. მხრები დაფარული უნდა იყოს ყველასთვის. შესაძლოა ადგილზე იყოს შესაბამისი ტანსაცმლის თხოვების საშუალება.
• ფოტო/ვიდეო გადაღება: ჩვეულებრივ ნებადართულია გარეთ. შიგნით, შეზღუდვები (განსაკუთრებით ელვაშუქით გადაღებაზე) შეიძლება მოქმედებდეს დარჩენილი ფრესკების დასაცავად. ყოველთვის შეამოწმეთ ნიშნები ან იკითხეთ ნებართვა.
• ქცევა: ვიზიტორებმა უნდა შეინარჩუნონ სიჩუმე და პატივისცემით მოეკიდონ მოქმედი სალოცავისთვის შესაფერის ქცევას.

• კეთილმოწყობა: საბაზისო საპირფარეშოები შესაძლოა ხელმისაწვდომი იყოს სოფელში. შეზღუდული კეთილმოწყობა უშუალოდ ტაძრის ტერიტორიაზე. უახლოესი მაღაზიები/კაფეები, სავარაუდოდ, ქალაქ კასპში ან მთავარი გზის გასწვრივ მდებარე დიდ სოფლებშია.
• მსახურების დრო: რეგულარული მართლმადიდებლური მსახურებები ტარდება, განსაკუთრებით კვირაობით და დიდ დღესასწაულებზე, როგორიცაა ამაღლების დღესასწაული.