მაჭახელას ეროვნული პარკი

მაჭახელას ეროვნული პარკი: ტყეები, ისტორია და კულტურა აჭარაში

კეთილი იყოს თქვენი მობრძანება მაჭახელას ეროვნულ პარკში, ულამაზეს დაცულ ტერიტორიაზე, რომელიც აჭარის მწვანე მთებშია ჩაფლული, საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ კუთხეში, თურქეთის საზღვართან ახლოს. შავი ზღვის ქალაქ ბათუმთან შედარებით ახლოს მდებარე ეს პარკი გთავაზობთ განსაცვიფრებელი ბუნებრივი პეიზაჟების, სიცოცხლით სავსე მდიდარი ტყეების და მაჭახელას ხეობის უნიკალური ადგილობრივი ისტორიისა და კულტურის შესანიშნავ ნაზავს.

2012 წელს ეროვნულ პარკად დაარსებული მაჭახელა მიზნად ისახავს დაიცვას მისი მთების კალთებზე გადაჭიმული განსაკუთრებული კოლხური ტყეები. ეს არის უძველესი ტიპის ტყეები, აქ არსებული ძალიან ნოტიო კლიმატის გამო წვიმის ტყეების მსგავსი, სავსე მრავალფეროვანი ხეებით, ბუჩქებითა და ყვავილებით. ისინი იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ პარკი შეტანილია იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლის “კოლხეთის ტროპიკული ტყეები და ჭაობების” შემადგენლობაში. აქ სეირნობა ჰგავს ხასხასა, მწვანე სამყაროში შესვლას, სადაც მაღალი წიფლისა და წაბლის ხეები, მარადმწვანე ბუჩქების, როგორიცაა წყავი და იელი, ხშირი ქვეტყე და კლდეებსა და ხის ტოტებზე დაფენილი ხავსები გვხვდება. პარკი არის სხვადასხვა ცხოველის სახლი, მათ შორის შვლის, გარეული ღორის, მურა დათვის, ფოცხვერის და მრავალი სახეობის ფრინველისა და ამფიბიისა, როგორიცაა კავკასიური სალამანდრა.

მაგრამ მაჭახელა მხოლოდ ბუნება არ არის. ხეობას მომხიბლავი ისტორია აქვს. საუკუნეების განმავლობაში ის მთელ რეგიონში ცნობილი იყო თავისი უაღრესად დახელოვნებული მეიარაღეებით, რომლებიც ამზადებდნენ განსაკუთრებულ თოფებს, სახელად “მაჭახელა”. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ხელობა დღეს აღარ არსებობს, შეგიძლიათ გაეცნოთ ამ ისტორიას ადგილობრივ მუზეუმში სოფელ ზედა ჩხუტუნეთში ან ნახოთ მაჭახელას თოფის ძეგლი. ხეობის ისტორიის კიდევ ერთი ნიშანია ულამაზესი ძველი ქვის თაღოვანი ხიდები, რომლებიც კვეთენ მდინარეებსა და ნაკადულებს – ზოგიერთი მათგანი შუა საუკუნეებით თარიღდება.

მაჭახელას ეროვნული პარკის ვიზიტორებს შეუძლიათ დაათვალიერონ მისი ბუნება და კულტურა მონიშნული საფეხმავლო ბილიკების მეშვეობით. ეს ბილიკები მიგიყვანთ ულამაზესი ტყეების გავლით, ჩანჩქერების გვერდით, ხედებზე, საიდანაც ხეობისა და მთების შესანიშნავი პანორამა იშლება, და აკავშირებს ტრადიციულ აჭარულ სოფლებს, სადაც ადგილობრივი ცხოვრება გრძელდება. ერთ-ერთ ასეთ სოფელში საოჯახო სასტუმროში დარჩენა შესანიშნავი გზაა ადგილობრივი სტუმართმოყვარეობის შესაგრძნობად და ტრადიციული აჭარული კერძების დასაგემოვნებლად.

ბათუმიდან ადვილად მისადგომი მაჭახელას ეროვნული პარკი სასიამოვნო გამოცდილებას სთავაზობს მათ, ვინც ეძებს ხასხასა კოლხური ბუნების, უნიკალური ადგილობრივი ისტორიისა და ავთენტური კულტურის შერწყმას ულამაზესი მთის ხეობის გარემოში. გახსოვდეთ, რომ ვიზიტისას პატივი სცეთ როგორც ბუნებას, ასევე ადგილობრივ ტრადიციებს.

1. ძირითადი იდენტიფიკაცია

• ოფიციალური სახელი: მაჭახელას ეროვნული პარკი.
• დაცული ტერიტორიის ტიპი: ეროვნული პარკი (IUCN კატეგორია II). იცავს ბუნებრივ ეკოსისტემებსა და კულტურულ ლანდშაფტებს, თავსებადი ტურიზმისა და განათლების დაშვებით.
• დაარსების თარიღი: 2012 წელი.
• მმართველი ორგანო: საქართველოს დაცული ტერიტორიების სააგენტო (APA).

2. მდებარეობა და ხელმისაწვდომობა

• გეოგრაფიული მდებარეობა: საქართველო, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა, ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტი. მდებარეობს მაჭახელას მდინარის ხეობასა და მიმდებარე მთებში (აჭარის ქედი, მცირე კავკასიონი), ესაზღვრება თურქეთს.
• რუკა/კოორდინატები: დაახლოებით 41∘30′ ჩრდილოეთ განედი, 41∘50′ აღმოსავლეთ გრძედი. რუკები ხელმისაწვდომია ვიზიტორთა ცენტრიდან ან APA ვებგვერდიდან.
• უახლოესი ქალაქები/დასახლებები: ბათუმი (მთავარი ქალაქი) დაახლოებით 30-40 კმ-შია. ქალაქი ხელვაჩაური ახლოსაა. პარკის ვიზიტორთა ცენტრი სოფელ აჭარისაღმართშია. ხეობის მთავარი სოფლებია ზედა ჩხუტუნეთი და ქვედა ჩხუტუნეთი.
• როგორ მივიდეთ:
  • მანქანით/ტაქსით: ბათუმიდან იმოძრავეთ სამხრეთით ხელვაჩაურის/სარფის (თურქეთის საზღვარი) მიმართულებით, შემდეგ გადაუხვიეთ შიდა მიმართულებით მაჭახელას ხეობისკენ სოფელ აჭარისაღმართისკენ (ვიზიტორთა ცენტრი). გზის მდგომარეობა ხეობის სიღრმეში შეიძლება ცვალებადი იყოს, ნაწილი შეიძლება იყოს გრუნტიანი ან ვიწრო, რაც სიფრთხილეს მოითხოვს. შეამოწმეთ ადგილობრივი პირობები.
  • საზოგადოებრივი ტრანსპორტი: მიკროავტობუსები (მარშრუტკები) შესაძლოა დადიოდნენ ბათუმიდან მაჭახელას ხეობის სოფლებისკენ (მაგ., ზედა ჩხუტუნეთისკენ), პოტენციურად გაივლიან ვიზიტორთა ცენტრთან ან ბილიკების დასაწყისთან. სიხშირე შეიძლება შეზღუდული იყოს, შეამოწმეთ განრიგი ადგილზე ბათუმში.
  • უახლოესი აეროპორტი: ბათუმის საერთაშორისო აეროპორტი (BUS).

3. ზომა და ფიზიკური აღწერა

• ფართობი: დაახლოებით 8,733 ჰექტარი (87.33 კმ²).
• ტოპოგრაფია: აჭარის ქედის (დასავლეთ მცირე კავკასიონი) მთიანი ლანდშაფტი. ციცაბო ფერდობები, ღრმა მაჭახელას მდინარის ხეობა/კანიონი, ტყეები. სიმაღლე მერყეობს დაახლოებით 300-400 მეტრიდან ხეობის ფსკერზე 1300-1400 მეტრამდე მიმდებარე ქედებზე.
• გეოლოგია და ძირითადი მახასიათებლები: მთათა სისტემის გეოლოგია. ძირითადი მახასიათებლებია მაჭახელას ხეობა, ხშირი კოლხური ტყეები, ჩანჩქერები, მდინარეები, კულტურული ძეგლები (თაღოვანი ხიდები, ისტორიული მეიარაღეობის ადგილები). მთავარანგელოზის მთა ხედებს გთავაზობთ.
• ჰიდროლოგია: დომინირებს მდინარე მაჭახელა (მაჭახლისწყალი) და მისი შენაკადები. მრავალი ნაკადული და მცირე ჩანჩქერი. მაღალი ნალექიანობა კვებავს მდინარის სისტემას.
• კლიმატი: ნოტიო სუბტროპიკული კლიმატი, დამახასიათებელი აჭარის შიდა ხეობებისთვის სანაპიროს მახლობლად. მაღალი ტენიანობა და მნიშვნელოვანი ნალექი მთელი წლის განმავლობაში. რბილი ზამთარი (თოვლი ძირითადად მაღალ სიმაღლეებზე), თბილი/ცხელი და ნოტიო ზაფხული. ვიზიტისთვის კარგია გაზაფხულიდან შემოდგომამდე, მაგრამ წვიმა ნებისმიერ დროსაა მოსალოდნელი.

4. მიზანი და მნიშვნელობა

• დაარსების მიზეზი: მაჭახელას ხეობის უნიკალური კოლხური ტყის ეკოსისტემებისა და ბიომრავალფეროვნების დაცვა. ხეობასთან დაკავშირებული კულტურული მემკვიდრეობის (თაღოვანი ხიდები, მეიარაღეობის ისტორია) კონსერვაცია. მდგრადი ეკოტურიზმის ხელშეწყობა და ადგილობრივი თემების მხარდაჭერა. თურქეთთან ტრანსსასაზღვრო თანამშრომლობის პოტენციალი (მოსაზღვრე ჯამილის ბიოსფერული რეზერვატი).
• ძირითადი ღირებულებები: კოლხური ტყის მდიდარი ბიომრავალფეროვნება. მაჭახელას ხეობის უნიკალური კულტურული მემკვიდრეობა. ხეობისა და მთების სცენური სილამაზე. ეკოტურიზმისა და კულტურული ტურიზმის პოტენციალი. ტრანსსასაზღვრო ეკოლოგიური დერეფანი.
• საერთაშორისო აღიარება:
  • იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლის “კოლხეთის ტროპიკული ტყეები და ჭაობების” კომპონენტი.
  • კავკასიის ბიომრავალფეროვნების ცხელი წერტილის ნაწილი.
  • ესაზღვრება თურქეთის ჯამილის ეფელერის ტყის ბიოსფერულ რეზერვატს, რაც ტრანსსასაზღვრო დაცული ტერიტორიის პოტენციალს ქმნის.
  • სავარაუდოდ ზურმუხტის ქსელის (Emerald Network) წევრი.

5. ბიომრავალფეროვნება (ფლორა და ფაუნა)

• ეკოსისტემები/ჰაბიტატები: კოლხური ფართოფოთლოვანი ტყეები (ფოთლოვანი ტყეები მდიდარი მარადმწვანე ქვეტყით). მდინარისპირა ჰაბიტატები.
• ძირითადი მცენარეული სახეობები: დომინირებს წიფელი, წაბლი, რცხილა, ცაცხვი, მურყანი. მდიდარი მარადმწვანე ქვეტყე (წყავი, პონტოს როდოდენდრონი/იელი, ბაძგი, კოლხური სურო). გვხვდება რელიქტური სახეობები, როგორიცაა უთხოვარი და კოლხური ბზა. უხვადაა გვიმრები და ხავსები. მრავალფეროვანია ველური ყვავილები.
• ძირითადი ცხოველური სახეობები:
  • ძუძუმწოვრები: მურა დათვი, მგელი, ფოცხვერი, შველი, გარეული ღორი, მაჩვი, კვერნა, წავი, კავკასიური ციყვი. მრავალფეროვანია ღამურების პოპულაციები.
  • ფრინველები: გავრცელებულია ტყის ფრინველები (კოდალები, ბუზიჭერიები, შაშვები, წივწივები). მტაცებლებიდან გვხვდება კაკაჩა, მიმინო. შესაძლებელია ჩექმოსანი არწივის ან ძერაბოტის (ქედანი არწივი) ნახვა.
  • ამფიბიები/რეპტილიები: კავკასიური სალამანდრა, კავკასიური გველგესლა, სხვადასხვა ბაყაყები, ხვლიკები.
• საფრთხის ქვეშ მყოფი/იშვიათი სახეობები: მურა დათვი, ფოცხვერი, წავი დაცულია. კავკასიური სალამანდრა მოწყვლადია. რელიქტური მცენარეები, როგორიცაა უთხოვარი და ბზა, კონსერვაციის შეშფოთების საგანია. თავად კოლხური ტყის ეკოსისტემა იუნესკოს სტატუსით არის აღიარებული, როგორც ღირებული.

6. ინფორმაცია ვიზიტორებისთვის

• ვიზიტორთა ცენტრი: დიახ, მდებარეობს სოფელ აჭარისაღმართში, ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტში. გთავაზობთ ინფორმაციას, რუკებს, ექსპონატებს ბუნებასა და კულტურაზე, გიდებისა და საოჯახო სასტუმროების კონტაქტებს. საკონტაქტო ინფორმაცია APA ვებგვერდზე.
• სამუშაო საათები და სეზონები: ვიზიტორთა ცენტრი მუშაობს სამუშაო საათებში (შეამოწმეთ APA). პარკი ხელმისაწვდომია მთელი წლის განმავლობაში, მაგრამ ლაშქრობისთვის საუკეთესო სეზონებია გვიანი გაზაფხული, ზაფხული და შემოდგომა (დაახლ. მაისი-ოქტომბერი) ამინდის გამო. წვიმა მოსალოდნელია ნებისმიერ დროს.
• შესვლის საფასური და ნებართვები: შეამოწმეთ მიმდინარე პოლიტიკა APA-სთან. ჩვეულებრივ, ეროვნულ პარკში შესვლა შეიძლება უფასო იყოს, მაგრამ საფასური შეიძლება ვრცელდებოდეს კონკრეტულ სერვისებზე (გიდები, შესაძლოა ზოგიერთი ბილიკი/ადგილი). სასაზღვრო ზონის ნებართვები შეიძლება საჭირო გახდეს თურქეთის საზღვართან ძალიან ახლოს ლაშქრობისთვის; იკითხეთ ვიზიტორთა ცენტრში ან სასაზღვრო პოლიციაში.
• ბილიკები და მარშრუტები: ხელმისაწვდომია რამდენიმე მონიშნული ბილიკი, რომლებიც ხშირად აერთიანებს ბუნებასა და კულტურულ ძეგლებს:
  • თაღოვანი ხიდების ბილიკი (ისტორიული ქვის თაღოვანი ხიდების მონახულება).
  • კოკოლეთის ბილიკი (ტყეების გავლით).
  • მთავარანგელოზის მთის ხედის ბილიკი.
  • ბილიკები, რომლებიც აკავშირებს სოფლებს ან მიდის ჩანჩქერებთან/ხედებთან.
  • სირთულე მერყეობს მარტივი გასეირნებებიდან საშუალო სირთულის ლაშქრობებამდე.
• აქტივობები: ლაშქრობა, კულტურული ტურიზმი (სოფლების, თაღოვანი ხიდების, მაჭახელას თოფის ძეგლის, ეთნოგრაფიული მუზეუმის მონახულება ზ. ჩხუტუნეთში), ფრინველებზე დაკვირვება, ბუნების ფოტოგრაფია, საგანმანათლებლო ტურები, შესაძლოა ადგილობრივი თაფლის/პროდუქტების დაგემოვნება.
• განთავსება:
  • პარკის შიგნით: ოფიციალური პარკის თავშესაფრები, როგორც წესი, არ არის. კემპინგი შესაძლებელია გამოყოფილ/შეთანხმებულ ადგილებში.
  • ახლომახლო: საოჯახო სასტუმროების ქსელი არსებობს მაჭახელას ხეობის სოფლებში (მაგ., ზედა ჩხუტუნეთი, ქვედა ჩხუტუნეთი, სკურდიდი). გთავაზობთ ადგილობრივ სტუმართმოყვარეობასა და კვებას. რეკომენდებულია წინასწარ დაჯავშნა. მეტი ვარიანტია ხელვაჩაურსა და ბათუმში.
• ინფრასტრუქტურა: ვიზიტორთა ცენტრი, მონიშნული ბილიკები, საინფორმაციო დაფები, საპიკნიკე ადგილები. საოჯახო სასტუმროები გთავაზობთ საბაზისო პირობებს. ტუალეტები ვიზიტორთა ცენტრში/სასტუმროებში. წყალი წყაროებიდან/ნაკადულებიდან (რეკომენდებულია დამუშავება). შეზღუდული მაღაზიები სოფლებში.
• უსაფრთხოების რჩევები: მოემზადეთ პოტენციურად სველი/ტალახიანი ბილიკებისთვის. რეკომენდებულია წყალგაუმტარი აღჭურვილობა. ხეობაში გზები შეიძლება ვიწრო იყოს; იმოძრავეთ ფრთხილად. შეატყობინეთ ვიზიტორთა ცენტრს/სასტუმროს ლაშქრობის გეგმების შესახებ. უფრთხილდით ველურ ბუნებას (დათვები). მობილური კავშირი შეიძლება შეზღუდული იყოს. მიიღეთ სასაზღვრო ნებართვები საჭიროების შემთხვევაში და დაიცავით რეგულაციები. შეამოწმეთ ადგილობრივი რჩევები ბილიკების მდგომარეობის შესახებ.

7. წესები და რეგულაციები

• ქცევის კოდექსი: პატივი ეცით ადგილობრივ კულტურასა და ტრადიციებს. დაიცავით “არ დატოვო კვალის” პრინციპები. იარეთ ბილიკებზე. წაიღეთ ნაგავი უკან. არ შეაწუხოთ ველური ბუნება.
• აკრძალვები: ნადირობა აკრძალულია. მოქმედებს თევზაობის რეგულაციები. არ დააზიანოთ კულტურული ძეგლები (ხიდები და ა.შ.). ცეცხლის დანთება მხოლოდ გამოყოფილ უსაფრთხო ადგილებში (თუ ნებადართულია). არ დაანაგვიანოთ. დრონების გამოყენება სავარაუდოდ საჭიროებს ნებართვას. მკაცრად დაიცავით სასაზღვრო ზონის წესები.

8. კონსერვაცია და მართვა

• მმართველი ორგანო: მაჭახელას ეროვნული პარკის ადმინისტრაცია (APA-ს დაქვემდებარებაში), სავარაუდოდ ბაზირებული ვიზიტორთა ცენტრთან. რეინჯერები პატრულირებენ ტერიტორიას.
• კონსერვაციის ძალისხმევა: კოლხური ტყის ჰაბიტატებისა და ბიომრავალფეროვნების დაცვა. ძირითადი სახეობების მონიტორინგი. ადგილობრივ თემებთან მჭიდრო თანამშრომლობა კონსერვაციისა და მდგრადი საარსებო წყაროების (მაგ., ტურიზმი, ტრადიციული პროდუქტები) ინტეგრაციისთვის. კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ღონისძიებები (თაღოვანი ხიდები). ბილიკების მოვლა. თურქეთთან ტრანსსასაზღვრო თანამშრომლობის განხილვა. იუნესკოს ძეგლის მართვის მოთხოვნების შესრულება.
• საფრთხეები/გამოწვევები: ტურიზმის ზრდის დაბალანსება კონსერვაციასთან. უკანონო ჭრის ან ბრაკონიერობის რისკები. ინფრასტრუქტურის შენარჩუნება ნოტიო კლიმატის პირობებში. ადგილობრივი თემებისთვის ეკონომიკური სარგებლის უზრუნველყოფა. პარკის საზღვრებს გარეთ მიწათსარგებლობის ცვლილებების ან ინფრასტრუქტურის პოტენციური ზემოქმედება. საზღვრის სიახლოვესთან დაკავშირებული საკითხების მართვა.

9. ისტორია და კულტურა

• მოკლე ისტორია: მაჭახელას ხეობას ხანგრძლივი ისტორია აქვს. ის განსაკუთრებით ცნობილი გახდა მე-18 საუკუნიდან მე-20 საუკუნის დასაწყისამდე, როგორც მაღალი ხარისხის ცეცხლსასროლი იარაღის, “მაჭახელას” თოფების, წარმოების ცენტრი. ადრეულ საბჭოთა პერიოდში დადგენილმა საზღვარმა ხეობა და მისი თემები საქართველოსა და თურქეთს შორის გაყო. ეროვნული პარკი დაარსდა 2012 წელს მისი ბუნებრივი და კულტურული ღირებულების დასაცავად.
• კულტურული მნიშვნელობა: მაღალი კულტურული ღირებულება. მეიარაღეობის უნიკალური ისტორიული ცენტრი საქართველოში. რამდენიმე კარგად შემონახული შუა საუკუნეების ქვის თაღოვანი ხიდი (მაგ., ცხემლარას ხიდი). სოფლებში შემორჩენილია ტრადიციული აჭარული ტრადიციები, მუსიკა, სამზარეულო. ეთნოგრაფიული მუზეუმი ზედა ჩხუტუნეთში წარმოაჩენს ადგილობრივ ისტორიასა და არტეფაქტებს. იუნესკოს კოლხეთის ტროპიკული ტყეებისა და ჭაობების მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლის ნაწილი.

10. უნიკალური მახასიათებლები/საინტერესო ფაქტები

• კოლხური ბიომრავალფეროვნებისა და სპეციფიკური კულტურული ისტორიის (მეიარაღეობა) უნიკალური კომბინაცია.
• თურქეთთან პოტენციური ტრანსსასაზღვრო დაცული ტერიტორიის ნაწილი.
• მდებარეობს თვალწარმტაც მაჭახელას ხეობაში, აჭარაში.
• შედის იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის სიაში.
• შედარებით ახლად დაარსებული ეროვნული პარკი.