მადათაფის ტბა

მადათაფის ტბა არის მაღალმთიანი ტბა, რომელიც მდებარეობს საქართველოს სამცხე-ჯავახეთის რეგიონის ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტში, სომხეთის საზღვართან ახლოს. ჯავახეთის პლატოზე, ზღვის დონიდან 2100 მეტრზე მეტ სიმაღლეზე განლაგებული, ის ამ უნიკალური ვულკანური ლანდშაფტის უფრო დიდ ტბებს შორის ყველაზე მაღლა მდებარეობს. ახლომდებარე ხანჩალის ტბის მსგავსად, მადათაფაც შედარებით წყალმარჩხია მისი მნიშვნელოვანი ზედაპირის ფართობის მიუხედავად, რაც მას სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან ჭარბტენიან ეკოსისტემად აქცევს. ის ჯავახეთის დაცული ტერიტორიების ძირითად ნაწილს წარმოადგენს, კონკრეტულად განსაზღვრული როგორც მადათაფის აღკვეთილი. ტბა საერთაშორისოდ აღიარებულია როგორც რამსარის საიტი (საერთაშორისო მნიშვნელობის ჭარბტენიანი ტერიტორია), უპირველეს ყოვლისა, მისი კრიტიკული როლის გამო, როგორც მრავალი წყლის ფრინველის გამრავლებისა და თავშეყრის ადგილი, განსაკუთრებით კი გლობალურად საფრთხის ქვეშ მყოფი ხუჭუჭა ვარხვის მნიშვნელოვანი პოპულაციების მხარდაჭერისთვის. თოვლის ნადნობით, ადგილობრივი ნაკადულებითა და გრუნტის წყლებით საზრდოობს, მისი წყლის დონე სეზონურ ცვალებადობას განიცდის. ტბის ეკოსისტემა მოიცავს მდიდარ წყლის მცენარეულობას და ცნობილია თავისი თევზის პოპულაციებით, განსაკუთრებით ფარავნული კობრით, რაც მას მნიშვნელოვან ადგილობრივ სათევზაო ადგილად აქცევს. კონსერვაციის ძალისხმევა მიზნად ისახავს მისი უნიკალური ბიომრავალფეროვნების დაცვას და ადამიანის საქმიანობის, როგორიცაა თევზაობა და ძოვება, მდგრად მართვას, ეკოლოგიური საჭიროებებისა და ადგილობრივი საზოგადოების გამოყენების დაბალანსებით.

იდენტიფიკაცია და მდებარეობა

• სახელწოდება: მადათაფის ტბა.
• მდებარეობა:
  • ქვეყანა: საქართველო
  • რეგიონი: სამცხე-ჯავახეთი
  • მუნიციპალიტეტი: ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტი
  • უახლოესი ორიენტირი: მდებარეობს ჯავახეთის პლატოზე, სომხეთის საზღვართან ახლოს. სოფლები სამება და ჟდანოვი (ჟდანოვაკანი) ახლომახლო მდებარეობს. ის ჯავახეთის დაცული ტერიტორიების ნაწილია.
  • კოორდინატები: დაახლოებით 41°11′ ჩრდილოეთ განედი, 43°46′ აღმოსავლეთ გრძედი.
  • კავშირი სხვა წყლის ობიექტებთან: საზრდოობს რამდენიმე მცირე მდინარითა და მიწისქვეშა წყაროებით. ტბიდან გამოედინება მდინარე მადათაფა, რომელიც მას აკავშირებს მდინარე ბუღდაშენთან და შემდგომში მდინარე ფარავნის სისტემასთან.

ფიზიკური მახასიათებლები

• ზედაპირის ფართობი: დაახლოებით 8.8 კვადრატული კილომეტრი (დაახლ. 3.4 კვ. მილი, ან 885 ჰექტარი).
• მაქსიმალური სიღრმე: წყალმარჩხი, ტიპურად დაახლოებით 1.5-დან 1.7 მეტრამდე (დაახლ. 5-5.6 ფუტი).
• საშუალო სიღრმე: ძალიან წყალმარჩხი, შეფასებულია დაახლოებით 0.8-დან 1.0 მეტრამდე (დაახლ. 2.6-3.3 ფუტი). ზოგი წყარო 1.5 მეტრს ასახელებს.
• მოცულობა: შედარებით მცირე მისი ზედაპირის ფართობისთვის, სიმცირის გამო. ერთმა წყარომ შეაფასა 97 კუბური კმ, რაც არაპროპორციულად დიდი ჩანს ფართობისა და სიღრმისთვის, სავარაუდოდ შეცდომაა.
• სიმაღლე ზღვის დონიდან: მაღალმთიანი, მდებარეობს დაახლოებით 2108 მეტრზე (დაახლ. 6916 ფუტი).
• სანაპირო ზოლის სიგრძე: ხასიათდება დამრეცი ფერდობებითა და დაჭაობებული ტერიტორიებით, სიგრძე იცვლება წყლის დონის მიხედვით.
• წყლის წყარო(ები): საზრდოობს თოვლის ნადნობით, წვიმით, გრუნტის წყლებით და მცირე ნაკადულებიდან შემოდინებით.
• გამოსასვლელი(ები): მდინარე მადათაფა.
• წყლის ტიპი: მტკნარი.
• აუზის გეოლოგია: მდებარეობს ტექტონიკურ-ვულკანური წარმოშობის აუზში ჯავახეთის პლატოზე.

ეკოლოგიური ინფორმაცია

• ფლორა (მცენარეული საფარი): გამოირჩევა მრავალფეროვანი წყლისა და ჭარბტენიანი მცენარეულობით (ჰიდროფიტები), მათ შორის ლერწმნარებითა და წყალში ჩაძირული მცენარეებით (როგორიცაა Potamogeton, Polygonum amphibium, Myriophyllum), რომლებიც ჰაბიტატსა და საკვებს უზრუნველყოფენ ველური ბუნებისთვის. მიმდებარე ტერიტორიები მოიცავს დაჭაობებულ მდელოებსა და მთის სტეპებს. შესაძლოა არსებობდეს ჯავახეთისთვის დამახასიათებელი იშვიათ მცენარეთა თანასაზოგადოებები, როგორიცაა გარკვეული ისლის ასოციაციები (Cariceta).
• ფაუნა (ცხოველთა სამყარო): გადამწყვეტი ჰაბიტატია წყლის ფრინველებისთვის (200-ზე მეტი სახეობაა აღრიცხული ფართო ტერიტორიაზე), განსაკუთრებით ცნობილია ხუჭუჭა ვარხვის (Pelecanus crispus) ბუდობისა და თავშეყრისთვის. ასევე ბინადრობენ: დიდი თეთრი ვარხვი, წითელთავა ყვინთია (Aythya ferina), რუხი წერო (Grus grus), გიორგიობის იხვი (Melanitta fusca), ველის პიპო (Vanellus gregarius) და სხვა მრავალფეროვანი იხვები, ბატები, მელოტები და სხვა წყლის ფრინველები მიგრაციისა და გამრავლების სეზონებზე. მდიდარია თევზით, განსაკუთრებით ფარავნული კობრით და გიბელის კარჩხანით (Carassius gibelio, ინტროდუცირებული). ტერიტორიაზე შესაძლოა ბინადრობდნენ ძუძუმწოვრები, როგორიცაა წავი (Lutra lutra) და ჭრელტყავა (Vormela peregusna). გვხვდება რეგიონისთვის დამახასიათებელი ამფიბიების, რეპტილიების (მაგ., დარევსკის გველგესლა ახლომახლო) და უხერხემლოების პოპულაციები.
• ტროფიკული დონე: ხშირად აღწერილია როგორც ეუტროფული (საკვები ნივთიერებებით მდიდარი) სიმცირის, საკვები ნივთიერებების შემოდინებისა და მაღალი ბიოლოგიური პროდუქტიულობის გამო. შენიშვნა: ერთმა კვლევამ მოიხსენია როგორც ოლიგოტროფული, რაც ეწინააღმდეგება აღწერების უმეტესობას, რომლებიც ფოკუსირებულია მაღალ პროდუქტიულობასა და მცენარეულობაზე; ეუტროფული უფრო თანმიმდევრული ჩანს.
• წყლის გამჭვირვალობა: ცვალებადი, პოტენციურად შემცირებული ნატანის სუსპენზიისა და წყალმცენარეების ზრდის გამო.
• წყლის ტემპერატურა: განიცდის მნიშვნელოვან სეზონურ ცვალებადობას, მთლიანად იყინება ჯავახეთის პლატოსთვის დამახასიათებელი ხანგრძლივი, ცივი ზამთრის განმავლობაში (დაახლოებით ნოემბერი-აპრილი). წყლის ტემპერატურა ზაფხულში დაახლოებით 17-18°C.
• pH დონეები: სავარაუდოდ ტუტე.
• გახსნილი ჟანგბადის დონეები: ექვემდებარება რყევებს, განსაკუთრებით ყინულის საფარის ქვეშ ან ხშირ მცენარეულობაში.
• უნიკალური ეკოლოგიური მახასიათებლები: ჯავახეთის დიდი ტბებიდან ყველაზე მაღლა მდებარეობს. ხუჭუჭა ვარხვის საკვანძო ჰაბიტატი. მინიჭებული აქვს რამსარის საიტის სტატუსი. მნიშვნელოვანი თევზის სატოფე ადგილები. აფრიკა-ევრაზიის ფრინველთა მიგრაციის ძირითადი გზის გასწვრივ მდებარე ჯავახეთის ჭარბტენიანი სისტემის ნაწილი.
• კონსერვაციის სტატუსი: განსაზღვრულია როგორც მადათაფის აღკვეთილი ჯავახეთის დაცული ტერიტორიების სისტემის ფარგლებში. რამსარის კონვენციის საიტი #2435. აქ ნაპოვნი რამდენიმე ფრინველის სახეობა შეტანილია საქართველოსა და საერთაშორისო წითელ ნუსხებში (IUCN, AEWA).
• ინვაზიური სახეობები: გიბელის კარჩხანა (Carassius gibelio) არის ინტროდუცირებული სახეობა, რომელიც 1990-იანი წლების შუა პერიოდიდან არის გავრცელებული.

ადამიანთან ურთიერთქმედება და მნიშვნელობა

• ისტორიული მნიშვნელობა: მიმდებარე პლატო ისტორიულად გამოიყენებოდა საძოვრად. ტბის ტერიტორია კავკასიის ერთ-ერთ ყველაზე მიწისძვრისადმი მიდრეკილ ზონაში მდებარეობს.
• მიმდინარე გამოყენება: უპირატესად კონსერვაცია და ბიომრავალფეროვნების დაცვა. მნიშვნელოვანი ადგილობრივი დანიშნულება აქვს თევზჭერისთვის (განსაკუთრებით ფარავნული კობრი, თუმცა მოქმედებს თევზჭერის რეგულაციები). პოტენციალი რეგულირებული ფრინველებზე დაკვირვების ტურიზმისთვის (არსებობს სათვალთვალო კოშკურები). არ გამოიყენება სასმელი წყლის მომარაგებისთვის, მნიშვნელოვანი ირიგაციისთვის ან ენერგიის წარმოებისთვის. კემპინგი შესაძლებელია დანიშნულ ადგილებში.
• გარემოსდაცვითი საკითხები: მოწყვლადია წყლის დონის რყევების მიმართ (ბუნებრივი და პოტენციურად ადამიანის მიერ გამოწვეული). პოტენციური ზემოქმედება სოფლის მეურნეობის ჩამონადენისა და გადაჭარბებული ძოვებისგან მიმდებარე ტერიტორიებზე, რაც იწვევს ევტროფიკაციას. თევზჭერის საქმიანობის მდგრადი მართვა გადამწყვეტია. უკანონო ნადირობა და ველური ბუნების შეწუხება პოტენციური საფრთხეებია. კლიმატის ცვლილების გავლენა წყლის რეჟიმებსა და ჰაბიტატებზე შეშფოთების საგანია.
• მართვისა და კონსერვაციის ძალისხმევა: იმართება საქართველოს დაცული ტერიტორიების სააგენტოს მიერ. ექვემდებარება აღკვეთილის სტატუსთან და რამსარის კონვენციასთან დაკავშირებულ რეგულაციებს, ფოკუსირებულია ჰაბიტატის შენარჩუნებაზე, ბიომრავალფეროვნების მონიტორინგსა და მდგრად გამოყენებაზე (თევზჭერა რეგულირდება ტექნიკური რეგლამენტით).
• ადგილობრივი თემები: უზრუნველყოფს რესურსებს, როგორიცაა სათევზაო ადგილები და საძოვრები (მართული). კონსერვაციის ძალისხმევა და პოტენციური ტურიზმი სთავაზობს შესაძლებლობებს და მოითხოვს ადგილობრივ სოფლებთან (სამება, ჟდანოვაკანი, ეპრემოვკა, ტროიცკოე) თანამშრომლობას. ახლომდებარე სოფელი გორელოვკა ცნობილია დუხობორების კულტურით.

საინტერესო ან უნიკალური ფაქტები

• ატარებს ჯავახეთის პლატოს ძირითად ტბებს შორის ყველაზე მაღლა მდებარე ტბის ტიტულს.
• ცნობილია, როგორც ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი გამრავლებისა და თავშეყრის ადგილი წყლის ფრინველებისთვის საქართველოში და კავკასიის რეგიონში.
• ფარავნული კობრის მნიშვნელოვანი პოპულაცია მას ადგილობრივად აღსანიშნავ სათევზაო დანიშნულების ადგილად აქცევს.
• 2020 წელს მიენიჭა საერთაშორისო მნიშვნელობის ჭარბტენიანი ტერიტორიის სტატუსი რამსარის კონვენციის ფარგლებში.
• ზამთარში მთლიანად იყინება, რაც ქმნის მკაცრად ლამაზ, თოვლით დაფარულ პეიზაჟს, რომელსაც ზოგჯერ “ქართული არქტიკის” ნაწილად მოიხსენიებენ.
• მიუხედავად მისი ეკოლოგიური მნიშვნელობისა, ისტორიულად ითვლებოდა უთევზო ტბად, შესაძლოა მკაცრი ზამთრის გამო, მე-20 საუკუნის ბოლოს კობრის ინტროდუქციამდე.