თუშეთის ეროვნული პარკი

თუშეთის ეროვნული პარკი: სადაც ველური მთები უძველეს კულტურას ხვდება

კეთილი იყოს თქვენი მობრძანება თუშეთის ეროვნულ პარკში, თვალწარმტაცად ლამაზ და შორეულ მაღალმთიან რეგიონში, საქართველოს დიდი კავკასიონის მთებში, ქვეყნის ჩრდილო-აღმოსავლეთით. თუშეთი მხოლოდ ეროვნული პარკი არ არის; ეს არის უნიკალური სამყარო, სადაც განსაცვიფრებელი მთის ლანდშაფტები ერწყმის უძველეს ტრადიციებსა და საოცრად შემონახულ ქვის სოფლებს. წარმოიდგინეთ დრამატული მწვერვალები, ღრმა მდინარის ხეობები, ვრცელი ალპური მდელოები, ზაფხულობით ყვავილებით მოფენილი და საუკუნოვანი ქვის კოშკების ჯგუფები – ეს არის თუშეთის მაგია.

2003 წელს დაცულ ტერიტორიად დაარსებული (ეროვნული პარკის, სახელმწიფო ნაკრძალისა და დაცული ლანდშაფტის ჩათვლით), მთავარი მიზანია თუშეთის უნიკალური ბუნებისა და მისი მდიდარი კულტურული მემკვიდრეობის ერთად დაცვა. ეს მოიცავს მისი მრავალფეროვანი ველური ბუნების დაცვას, როგორიცაა იშვიათი აღმოსავლეთ კავკასიური ჯიხვი და ბეზოარის თხა (ნამდევი), რომლებიც კლდოვან ფერდობებს ეჭიდებიან, თავზე მოლივლივე დიდი მტაცებელი ფრინველები და ულამაზესი ფიჭვის ტყეები და ალპური ყვავილები. თანაბრად მნიშვნელოვანია თუშების ტრადიციული ცხოვრების წესის მხარდაჭერა, რომლებიც ცნობილი არიან თავიანთი უნიკალური არქიტექტურით (განსაკუთრებით საკულტო ქვის თავდაცვითი კოშკებით, რომლებსაც კოშკებს უწოდებენ), მეცხვარეობის ისტორიითა და გამორჩეული წეს-ჩვეულებებითა და დღესასწაულებით.

თუშეთში მოხვედრა თავისთავად თავგადასავალია და ფრთხილ დაგეგმვას მოითხოვს. რეგიონი წლის უმეტესი ნაწილი იზოლირებულია ძლიერი თოვლის გამო. ერთადერთი საავტომობილო მისასვლელი გზა არის აბანოს უღელტეხილზე (ევროპის ერთ-ერთი უმაღლესი სამანქანო უღელტეხილი, დაახლოებით 2900 მეტრი). ეს რთული, გრუნტიანი გზა ღიაა მხოლოდ დაახლოებით მაისის ბოლოდან ან ივნისიდან ოქტომბრის შუა რიცხვებამდე. ის ძალიან სახიფათოა და მოითხოვს მაღალი გამავლობის 4×4 ავტომობილს და ძალიან გამოცდილ მძღოლს. რეგულარული საზოგადოებრივი ტრანსპორტი არ არსებობს, ამიტომ ვიზიტორებმა უნდა დაიქირაონ სპეციალური 4×4 ტაქსები ან შეუერთდნენ ორგანიზებულ ტურებს. ეს რთული მისასვლელი დაეხმარა თუშეთს საოცრად შენარჩუნებაში, მაგრამ ნიშნავს, რომ ვიზიტები შესაძლებელია მხოლოდ წლის რამდენიმე თვის განმავლობაში.

თუშეთში ჩასვლისას (ჩვეულებრივ, მთავარ სოფელ ომალოში), ვიზიტორებს შეუძლიათ დაათვალიერონ ეს საოცარი ლანდშაფტი ძირითადად ლაშქრობითა და ცხენით ჯირითით. მონიშნული ბილიკების ქსელი აკავშირებს თვალწარმტაც სოფლებს, როგორიცაა დართლო, შენაქო და დიკლო, თითოეულს თავისი უნიკალური ხიბლითა და ქვის კოშკებით. აქ ლაშქრობა ყოველ ნაბიჯზე წარმოუდგენელ ხედებს გთავაზობთ, მიგიყვანთ ტყეების გავლით, მდელოებზე და მთის უღელტეხილებზე. ადგილობრივ საოჯახო სასტუმროებში დარჩენა საუკეთესო გზაა თუშური სტუმართმოყვარეობისა და ტრადიციული საკვების გასაცნობად.

ბუნებისა და კულტურის უნიკალური ნაზავის გამო, თუშეთი შეტანილია იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის წინასწარ ნუსხაში. აქ ვიზიტი არის მოგზაურობა დროში, რომელიც ღრმა გამოცდილებას სთავაზობს თავგადასავლების მოყვარულ მოგზაურებს, რომლებიც პატივს სცემენ მის ველურ ბუნებასა და ტრადიციებს. გახსოვდეთ, მომზადება, ბუნებისა და ადგილობრივი წეს-ჩვეულებების პატივისცემა და შორეული მთიანი პირობების გაცნობიერება აუცილებელია უსაფრთხო და სასიამოვნო მოგზაურობისთვის.

1. ძირითადი იდენტიფიკაცია

• ოფიციალური სახელი: თუშეთის ეროვნული პარკი. ის არის თუშეთის დაცული ტერიტორიების უფრო დიდი სისტემის ნაწილი, რომელიც ასევე მოიცავს თუშეთის სახელმწიფო ნაკრძალს და თუშეთის დაცულ ლანდშაფტს.
• დაცული ტერიტორიის ტიპი: ეროვნული პარკი (IUCN კატეგორია II). მართავს ტერიტორიას კონსერვაციის, მდგრადი ტურიზმისა და ტრადიციული კულტურული პრაქტიკების მხარდაჭერის მიზნით.
• დაარსების თარიღი: 2003 წელი (თუშეთის დაცული ტერიტორიები).
• მმართველი ორგანო: საქართველოს დაცული ტერიტორიების სააგენტო (APA).

2. მდებარეობა და ხელმისაწვდომობა

• გეოგრაფიული მდებარეობა: საქართველო, კახეთის მხარე (ადმინისტრირდება ახმეტის მუნიციპალიტეტის ქვეშ, ისტორიულად თუშეთის რეგიონი). მდებარეობს დიდი კავკასიონის მაღალ მთებში, ესაზღვრება დაღესტანსა და ჩეჩნეთს (რუსეთის ფედერაცია).
• რუკა/კოორდინატები: შორეული, დიდი მთიანი ტერიტორია. სოფელი ომალო დაახლოებით 42∘22′ ჩრდილოეთ განედზე, 45∘38′ აღმოსავლეთ გრძედზე მდებარეობს. დეტალური რუკები აუცილებელია ნავიგაციისთვის და ხელმისაწვდომია APA-დან ან ვიზიტორთა ცენტრებიდან.
• უახლოესი ქალაქები/დასახლებები: მისასვლელი იწყება კახეთის დაბლობზე მდებარე სოფლებიდან ქვემო ალვანი და ფშაველი. ომალო არის მთავარი ადმინისტრაციული ცენტრი თუშეთში. თელავი უახლოესი დიდი ქალაქია კახეთში.
• როგორ მივიდეთ: უკიდურესად შეზღუდული და სეზონური წვდომა:
  • გზა: ერთადერთი მისასვლელი გზა არის აბანოს უღელტეხილზე (~2900მ) ფშაველიდან/ქვემო ალვანიდან. ეს გზა არის გრუნტიანი, ძალიან სახიფათო, მოითხოვს 4×4 მაღალი გამავლობის ავტომობილებს და გამოცდილ ადგილობრივ მძღოლებს. ის ღიაა მხოლოდ დაახლოებით მაისის ბოლოდან/ივნისიდან ოქტომბრის შუა რიცხვებამდე (თარიღები ყოველწლიურად იცვლება თოვლის მიხედვით). მგზავრობას 5-7+ საათი სჭირდება. ჩვეულებრივი მანქანები ამ გზას ვერ გაივლიან.
  • ტრანსპორტი: საზოგადოებრივი ავტობუსები არ მოძრაობს. ვიზიტორებმა უნდა დაიქირაონ 4×4 მანქანები მძღოლებით (ჩვეულებრივ ქვემო ალვანში) ან შეუერთდნენ წინასწარ ორგანიზებულ ტურებს.
  • სხვა: შესაძლოა ხელმისაწვდომი იყოს იშვიათი ვერტმფრენის რეისები, მაგრამ ეს არ არის რეგულარული საზოგადოებრივი ტრანსპორტი.
  • უახლოესი აეროპორტი: თბილისის საერთაშორისო აეროპორტი (TBS).

3. ზომა და ფიზიკური აღწერა

• ფართობი: თუშეთის ეროვნული პარკი მოიცავს 83,007 ჰექტარს (830 კმ²). თუშეთის დაცული ტერიტორიების საერთო ფართობი 113,660 ჰა-ზე მეტია.
• ტოპოგრაფია: დიდი კავკასიონის მაღალმთიანი ლანდშაფტი ციცაბო ფერდობებით, პირიქითი ალაზნისა და თუშეთის (გომეწრის) ალაზნის მდინარეების მიერ ღრმად ჩაჭრილი ხეობებით, მაღალი უღელტეხილებით, ვრცელი ალპური მდელოებითა და კლდოვანი მწვერვალებით. სიმაღლე მერყეობს დაახლოებით 900 მეტრიდან 4500 მეტრზე მეტამდე.
• გეოლოგია და ძირითადი მახასიათებლები: კავკასიონის მთების გეოლოგია (ძირითადად ფიქლები, ქვიშაქვები). არის მყინვარული ფორმები (ხეობები, მორენები). მთავარი მახასიათებლებია დრამატული მთის პეიზაჟები, მდინარის ხეობები, ალპური ეკოსისტემები და სოფლებში (დართლო, ომალო და სხვ.) არსებული საკულტო თავდაცვითი კოშკები. მაღალი უღელტეხილები, როგორიცაა აბანოს უღელტეხილი.
• ჰიდროლოგია: ხასიათდება ორი ძირითადი მდინარის (პირიქითი ალაზანი და თუშეთის/გომეწრის ალაზანი) და მათი მრავალრიცხოვანი შენაკადების ხშირი ქსელით. უხვადაა მაღალმთიანი წყაროები და ნაკადულები. არსებობს მცირე ალპური ტბები. უმაღლეს მწვერვალებზე მყინვარებია.
• კლიმატი: მკაცრი მაღალმთიანი კლიმატი. გრძელი, ძალიან ცივი, თოვლიანი ზამთარი (ოქტომბერი/ნოემბრიდან მაისამდე/ივნისამდე). მოკლე, გრილი ზაფხული. ამინდი ძალიან არაპროგნოზირებადია და შეიძლება სწრაფად შეიცვალოს ზაფხულშიც კი (შესაძლებელია თოვლი). გზის ჩაკეტვა განსაზღვრავს ვიზიტის სეზონს.

4. მიზანი და მნიშვნელობა

• დაარსების მიზეზი: თუშეთის უნიკალური მაღალმთიანი ეკოსისტემებისა და ბიომრავალფეროვნების, განსაცვიფრებელი ლანდშაფტების და რეგიონის უნიკალური ტრადიციული კულტურული მემკვიდრეობის (არქიტექტურა, მეცხვარეობა, ტრადიციები) დაცვა ინტეგრირებული კონსერვაციისა და მდგრადი განვითარების გზით.
• ძირითადი ღირებულებები: სანახაობრივი მთის ბუნებისა და შენარჩუნებული ტრადიციული კულტურის უნიკალური შერწყმა. მაღალი ბიომრავალფეროვნება ენდემური სახეობებით. მნიშვნელოვანი ჰაბიტატი გარეული თხებისა/ცხვრებისა და მტაცებელი ფრინველებისთვის. საკულტო ლანდშაფტი შუა საუკუნეების კოშკებით. ეკოტურიზმისა და კულტურული ტურიზმის პოტენციალი. სამეცნიერო ღირებულება.
• საერთაშორისო აღიარება:
  • იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის წინასწარი ნუსხა (როგორც შერეული კულტურული და ბუნებრივი ძეგლი).
  • მნიშვნელოვანი ორნითოლოგიური ტერიტორია (IBA).
  • ზურმუხტის ქსელის (Emerald Network) წევრი.

5. ბიომრავალფეროვნება (ფლორა და ფაუნა)

• ეკოსისტემები/ჰაბიტატები: ფიჭვის ტყეები (დაბალ კალთებზე), არყის ტყეები, სუბალპური ბუჩქნარები (დეკა), ვრცელი ალპური და სუბალპური მდელოები, ღორღიანი ფერდობები, კლდოვანი კლიფები, მდინარისპირა ეკოსისტემები.
• ძირითადი მცენარეული სახეობები: სოსნოვსკის ფიჭვის ტყეები. სუბალპური არყის ტყეები. კავკასიური როდოდენდრონის (დეკას) რაყები. მდიდარი ალპური მდელოები მრავალფეროვანი ველური ყვავილებით (ფიანები, ფურისულები, ყაყაჩოები, მაჩიტები). მრავალი მცენარე კავკასიის ენდემია.
• ძირითადი ცხოველური სახეობები:
  • ძუძუმწოვრები: აღმოსავლეთ კავკასიური ჯიხვი (დაღესტნური ჯიხვი), ბეზოარის თხა (ნამდევი), ნიამორი, შველი (იშვიათად), მურა დათვი, მგელი, ფოცხვერი. შესაძლოა კავკასიური ლეოპარდი (უკიდურესად იშვიათი, ბოლო დროს დაუდასტურებელი). მელა, კვერნა, დედოფალა.
  • ფრინველები: ბატკანძერი, ორბი, მთის არწივი, კავკასიური შურთხი, კავკასიური როჭო, დიდი მეფის ჩიტა, წითელმუცელა ბოლოცეცხლა. მნიშვნელოვანი ტერიტორიაა მტაცებელი ფრინველებისთვის.
• საფრთხის ქვეშ მყოფი/იშვიათი სახეობები: აღმოსავლეთ კავკასიური ჯიხვი (საფრთხესთან ახლოს მყოფი), ბეზოარის თხა (მოწყვლადი), მურა დათვი, ფოცხვერი, ბატკანძერი, მთის არწივი შეშფოთების საგანია. კავკასიური ლეოპარდი (თუ არსებობს) კრიტიკულად საფრთხის ქვეშაა.

6. ინფორმაცია ვიზიტორებისთვის

• ვიზიტორთა ცენტრ(ებ)ი:
  • მთავარი ვიზიტორთა ცენტრი მდებარეობს ზემო ომალოში (ფუნქციონირებს ღია სეზონზე, დაახლ. ივნისი-ოქტომბერი).
  • საინფორმაციო ცენტრი ასევე მდებარეობს ქვემო ალვანში (სოფელი, საიდანაც გზა იწყება).
  • სერვისები: გთავაზობთ რუკებს, ინფორმაციას ბილიკებისა და საოჯახო სასტუმროების შესახებ, რეგისტრაციას, ინფორმაციას ნებართვებზე, გიდების/ცხენების შესახებ, ექსპონატებს თუშეთის ბუნებასა და კულტურაზე. საკონტაქტო ინფორმაცია APA ვებგვერდზე.
• სამუშაო საათები და სეზონები: ვიზიტორთა ცენტრები ფუნქციონირებს ძირითადად ღია სეზონზე (დაახლოებით ივნისიდან ოქტომბრის შუა რიცხვებამდე). თავად პარკი და ბილიკები ხელმისაწვდომია მხოლოდ ამ პერიოდში აბანოს უღელტეხილის ჩაკეტვის გამო. შეამოწმეთ APA ვებგვერდი ვიზიტორთა ცენტრის კონკრეტული საათებისთვის.
• შესვლის საფასური და ნებართვები: პარკში შესვლა ზოგადად უფასოა, მაგრამ რეგისტრაცია ვიზიტორთა ცენტრში (ომალო ან ქვემო ალვანი) რეკომენდებულია/სავალდებულოა. საფასური ვრცელდება კონკრეტულ სერვისებზე, როგორიცაა საკემპინგე ადგილები, ცხენების დაქირავება, გიდები. სასაზღვრო ზონის ნებართვები შეიძლება იყოს საჭირო რუსეთის საზღვართან ახლოს ლაშქრობისთვის (მაგ., გირევისკენ, აწუნთას უღელტეხილისკენ). დეტალებისთვის მიმართეთ APA-ს/ვიზიტორთა ცენტრს.
• ბილიკები და მარშრუტები: მონიშნული ბილიკების ვრცელი ქსელი აკავშირებს სოფლებსა და ხეობებს. ძირითადად საშუალო და რთული სირთულისაა რელიეფისა და სიმაღლის გამო. პოპულარული ვარიანტები:
  • ომალო – დართლო – ქვავლო
  • ომალო – შენაქო – დიკლო – ჭიღო
  • ომალო – ორეთის ტბა
  • დართლო – გირევი (საზღვრისკენ, საჭიროა ნებართვა)
  • მარშრუტები, რომლებიც კვეთენ უღელტეხილებს ხევსურეთისკენ (ძალიან რთული, მრავალდღიანი ლაშქრობები).
  • ცხენით ჯირითი ძალიან პოპულარული და ტრადიციული გადაადგილების საშუალებაა. მარშრუტები ხშირად საფეხმავლო ბილიკებს მიჰყვება.
• აქტივობები: ლაშქრობა/ტრეკინგი (მთავარი აქტივობა), ცხენით ჯირითი, კულტურული ტურიზმი (სოფლების, კოშკების მონახულება, ტრადიციების გაცნობა), ფრინველებზე დაკვირვება, ბუნების/ლანდშაფტის ფოტოგრაფია, კემპინგი (გამოყოფილ ადგილებში).
• განთავსება:
  • პარკის შიგნით: ძირითადად საოჯახო სასტუმროები სოფლებში (ომალო, დართლო, შენაქო, დიკლო, ჯვარბოსელი და სხვ.). გთავაზობთ საბაზისო, მაგრამ ავთენტურ განთავსებას და ტრადიციულ კერძებს. წინასწარ დაჯავშნა რეკომენდებულია, განსაკუთრებით პიკის სეზონზე (ივლისი-აგვისტო). ასევე არსებობს საბაზისო გამოყოფილი საკემპინგე ადგილები. ოფიციალური პარკის თავშესაფრები, როგორიც ბორჯომ-ხარაგაულშია, აქ არ არის.
  • ახლომახლო: არ გამოიყენება, რადგან წვდომა მხოლოდ თუშეთშია შესაძლებელი ღია სეზონზე. განთავსება საჭიროა კახეთში (თელავი/ქვემო ალვანი) უღელტეხილზე გადასვლამდე/გადასვლის შემდეგ.
• ინფრასტრუქტურა: ვიზიტორთა ცენტრები (სეზონური), მონიშნული ბილიკები, საოჯახო სასტუმროები (კერძო), საკემპინგე ადგილები (საბაზისო). ძალიან შეზღუდული მაღაზიები ომალოსა და დართლოში (საბაზისო პროდუქტები). ელექტროენერგია ხშირად წყვეტილია (გენერატორები/მზის პანელები). მობილური კავშირი ძალიან შეზღუდულია/წყვეტილია ომალოს გარეთ. ტუალეტები ძირითადად ვიზიტორთა ცენტრსა და საოჯახო სასტუმროებშია. წყალი წყაროებიდან/ნაკადულებიდან (დამუშავება რეკომენდებულია).
• უსაფრთხოების რჩევები:
  • აბანოს უღელტეხილი: იმოგზავრეთ მხოლოდ საიმედო 4×4 მანქანებით და გამოცდილი ადგილობრივი მძღოლებით. გზა უკიდურესად სახიფათოა.
  • ამინდი: იყავით მზად მკაცრი და სწრაფად ცვალებადი მთის ამინდისთვის (სიცივე, წვიმა, ქარი, ნისლი, შესაძლო თოვლი ზაფხულშიც კი). ჩაალაგეთ მრავალფენიანი ტანსაცმელი, სრული წყალგაუმტარი აღჭურვილობა.
  • სიმაღლე: თუ შესაძლებელია, თანდათან შეეგუეთ სიმაღლეს. გაითვალისწინეთ სიმაღლის ავადმყოფობის სიმპტომები.
  • რელიეფი: ბილიკები ციცაბო და კლდოვანია. მდინარის გადაკვეთები შეიძლება სახიფათო იყოს, განსაკუთრებით წვიმის შემდეგ (გამოიყენეთ ხიდები, თუ ხელმისაწვდომია).
  • ნავიგაცია: თან იქონიეთ რუკა, კომპასი/GPS. ბილიკები მონიშნულია, მაგრამ ხილვადობა შეიძლება დაეცეს.
  • სიმცირე და მომარაგება: წაიღეთ საკმარისი საკვები, სრული პირველადი დახმარების ნაკრები და ნებისმიერი პირადი მედიკამენტი. სამედიცინო დაწესებულებები უკიდურესად საბაზისოა ან არ არსებობს. სამაშველო ოპერაციები რთული და ნელია. შეატყობინეთ ვიზიტორთა ცენტრს/სასტუმროს თქვენი გეგმების შესახებ.
  • ველური ბუნება და ძაღლები: უფრთხილდით დათვებს. იხმაურეთ ლაშქრობისას. საკვები უსაფრთხოდ შეინახეთ. ფრთხილად იყავით მეცხვარის ძაღლებთან (შეიძლება აგრესიულები იყვნენ ფარასთან ახლოს).
  • სასაზღვრო ზონა: იქონიეთ საჭირო ნებართვები, თუ რუსეთის საზღვართან ახლოს ლაშქრობთ. არ გადაკვეთოთ საზღვარი უკანონოდ.
  • გიდები: ადგილობრივი გიდების (საფეხმავლო/საცხენოსნო) დაქირავება რეკომენდებულია უსაფრთხოებისთვის, ნავიგაციისთვის და კულტურული ინფორმაციისთვის.

7. წესები და რეგულაციები

• ქცევის კოდექსი: აუცილებელია ადგილობრივი ტრადიციებისა და კულტურის უდიდესი პატივისცემა (ჩაიცვით მოკრძალებულად სოფლებში, ითხოვეთ ნებართვა ხალხის გადაღებამდე, გაითვალისწინეთ სალოცავების/ხატების წესები). დაიცავით “არ დატოვო კვალის” პრინციპები ზედმიწევნით. იარეთ ბილიკებზე. წაიღეთ მთელი ნაგავი უკან.
• აკრძალვები: ნადირობა აკრძალულია. პატივი ეცით კერძო საკუთრებას/სათიბებს. ნუ შეაწუხებთ პირუტყვს. ცეცხლის დანთება მხოლოდ გამოყოფილ ადგილებში (თუ დაშვებულია, შეამოწმეთ). გაითვალისწინეთ ადგილობრივი ტაბუები (მაგ., შეზღუდვები ქალებისთვის გარკვეულ სალოცავებში, ღორის ხორცის შეზღუდვები ზოგან). აკრძალულია ხატებში/სალოცავებში შესვლა ნებართვის ან მეგზურის გარეშე. დრონები სავარაუდოდ საჭიროებს ნებართვას.
• ზონირება: თუშეთის დაცული ტერიტორიები მოიცავს სახელმწიფო ნაკრძალს (საზოგადოებისთვის დახურული), ეროვნულ პარკს (კონსერვაცია და რეგულირებული ტურიზმი) და დაცულ ლანდშაფტს (უშვებს ტრადიციულ საქმიანობას). ვიზიტორები ძირითადად ეროვნული პარკისა და დაცული ლანდშაფტის ზონებს იყენებენ.

8. კონსერვაცია და მართვა

• მმართველი ორგანო: თუშეთის დაცული ტერიტორიების ადმინისტრაცია (APA-ს დაქვემდებარებაში). ბაზირებულია ომალოში (ზაფხულში) და ქვემო ალვანში (ზამთარში). რეინჯერები პატრულირებენ ტერიტორიას.
• კონსერვაციის ძალისხმევა: ძირითადი ველური სახეობების (ჯიხვი, ნამდევი, მტაცებლები) მონიტორინგი. ადგილობრივ თემებთან მუშაობა მდგრად ძოვებასა და ტურიზმზე. ბილიკების/სავიზიტორო ინფრასტრუქტურის მოვლა. ანტი-ბრაკონიერული ღონისძიებები. კონსერვაციასთან თავსებადი ტრადიციული მიწათსარგებლობის ხელშეწყობა. კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის მხარდაჭერა.
• საფრთხეები/გამოწვევები: ტურიზმის განვითარების დაბალანსება კონსერვაციასა და კულტურის შენარჩუნებასთან. ძოვების ზემოქმედების მართვა. უკანონო ბრაკონიერობა/ხე-ტყის ჭრა. კლიმატის ცვლილების გავლენა. რთული მისასვლელი გზის მოვლა. შეზღუდული რესურსები შორეულ ტერიტორიაზე სამართავად. ტურიზმიდან მიღებული სარგებლის ადგილობრივ თემამდე ეფექტურად მიტანა.

9. ისტორია და კულტურა

• მოკლე ისტორია: თუშები ქართველთა გამორჩეული ეთნოგრაფიული ჯგუფია უნიკალური ისტორიითა და ტრადიციებით, ისტორიულად ნახევრად მომთაბარე მეცხვარეები. რეგიონი ცნობილია დამპყრობლების წინააღმდეგ ბრძოლით. დაცული ტერიტორიები დაარსდა 2003 წელს.
• კულტურული მნიშვნელობა: უკიდურესად მაღალი კულტურული ღირებულება. უნიკალური ხალხური არქიტექტურა (ქვის სოფლები, თავდაცვითი კოშკები – კოშკები). მეცხვარეობისა და ტრანსჰუმანსის (სეზონური გადარეკვა) ღრმად ფესვგადგმული ტრადიციები. უნიკალური ადგილობრივი დიალექტი, პოლიფონიური სიმღერა, ხელოსნობა (ქსოვა, ქარგვა). წინაქრისტიანული რწმენებისა და სალოცავების (ხატების) გადარჩენა მართლმადიდებლობასთან ერთად. ყოველწლიური დღესასწაულები (მაგ., ათენგენობა).

10. უნიკალური მახასიათებლები/საინტერესო ფაქტები

• მაღალი მთის ბუნებისა და შენარჩუნებული ცოცხალი კულტურის იშვიათი კომბინაცია.
• ცნობილია თავისი შუა საუკუნეების ქვის თავდაცვითი კოშკებით, რომლებიც ლანდშაფტს ამშვენებს.
• წვდომა შეზღუდულია რამდენიმე ზაფხულის თვით სახიფათო აბანოს უღელტეხილის გავლით.
• აცხადებს პრეტენზიას ევროპის უმაღლეს მუდმივად დასახლებულ სოფელზე (ბოჭორნა).
• ცხვრის მოშენებასთან და თუშური გუდის ყველის წარმოებასთან დაკავშირებული ძლიერი ტრადიციები.
• შეტანილია იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის წინასწარ ნუსხაში, როგორც შერეული კულტურული და ბუნებრივი ძეგლი.
• შესანიშნავი შესაძლებლობები იშვიათი ველური ბუნების სანახავად (ჯიხვი, ნამდევი, ბატკანძერი).