ლიახვის სახელმწიფო ნაკრძალი

ლიახვის სახელმწიფო ნაკრძალი (Liakhvi State Nature Reserve) არის დაცული ბუნებრივი ტერიტორია, რომელიც მდებარეობს საქართველოს შიდა ქართლის რეგიონის ჩრდილოეთ ნაწილში. დაარსდა 1977 წელს, საბჭოთა პერიოდში, და მისი ძირითადი მიზანი იყო დიდი კავკასიონის სამხრეთ კალთებზე არსებული უნიკალური მთის ეკოსისტემების დაცვა. კონკრეტულად, ის მიზნად ისახავდა ღირებული ტყეების, მათ შორის კავკასიური ფიჭვის (Pinus kochiana ან სოსნოვსკის ფიჭვი) მნიშვნელოვანი კორომების დაცვას, ამ მთიან რეგიონში ბინადარ მრავალფეროვან ცხოველთა სამყაროსთან ერთად.

ნაკრძალი მოიცავს 6000 ჰექტარზე მეტ ფართობს, პატარა ლიახვის მდინარის ზემო აუზის ჩათვლით. ლანდშაფტი ტიპურად მთიანია, ხასიათდება ტყიანი ფერდობებით, მდინარის ხეობებით და, სავარაუდოდ, სუბალპური მდელოებით მაღალ სიმაღლეებზე, ზღვის დონიდან დაახლოებით 1200-დან 2300 მეტრამდე ან მეტ სიმაღლეზე. ეს ტყეები კავკასიისთვის დამახასიათებელი მრავალი სახეობისთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი ჰაბიტატია, პოტენციურად მათ შორის მურა დათვის, მგლის, ფოცხვერის, შვლისა და სხვადასხვა მთის ფრინველისთვის. ამ ტყეების დაცვა ასევე როლს თამაშობს მდინარე ლიახვის წყალშემკრები აუზის სიჯანსაღის შენარჩუნებაში.

მნიშვნელოვანი შენიშვნა ამჟამინდელი სტატუსის შესახებ: აუცილებელია გავითვალისწინოთ, რომ ლიახვის სახელმწიფო ნაკრძალი მდებარეობს რუსეთის ფედერაციის მიერ ამჟამად ოკუპირებულ საქართველოს ტერიტორიებზე (კონკრეტულად ცხინვალის რეგიონში/სამხრეთ ოსეთში). შედეგად, საქართველოს მთავრობა და მისი დაცული ტერიტორიების სააგენტო ვერ ახორციელებენ ეფექტურ კონტროლს ამ ტერიტორიაზე. ეს ნიშნავს, რომ საქართველოს ხელისუფლებას არ შეუძლია ნაკრძალის მართვა, კონსერვაციული საქმიანობის განხორციელება, ველური ბუნების მონიტორინგი ან საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიებიდან ვიზიტორებისა თუ მკვლევრებისთვის წვდომის უზრუნველყოფა.

შესაბამისად, მიუხედავად იმისა, რომ ლიახვის სახელმწიფო ნაკრძალი იურიდიულად რჩება საქართველოს კანონმდებლობით დაცულ ტერიტორიად, მისი ფაქტობრივი ამჟამინდელი მდგომარეობა, მისი ბიომრავალფეროვნების სტატუსი და დაცვის ნებისმიერი წესის აღსრულება მეტწილად უცნობია ქართული კონსერვაციული უწყებების პერსპექტივიდან. ინფორმაცია ნაკრძალზე წვდომის, პოტენციური ბილიკების, ინფრასტრუქტურის ან ვიზიტორებთან დაკავშირებული ნებისმიერი დეტალის შესახებ ქართული მხრიდან მიუწვდომელია, რადგან საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიიდან წვდომა ამჟამად დაბლოკილია საოკუპაციო ხაზის გამო.

ნაკრძალი წარმოადგენს საქართველოს ბუნებრივი მემკვიდრეობის მნიშვნელოვან ნაწილს, რომელიც კავკასიის სპეციფიკური ეკოსისტემების დასაცავად შეიქმნა. თუმცა, მიმდინარე ოკუპაცია მნიშვნელოვან გამოწვევებს უქმნის მის დანიშნულებასა და მართვას, რაც ხაზს უსვამს პოლიტიკურ სტაბილურობასა და გარემოს დაცვას შორის კავშირს. მისი მომავალი დიდწილად დამოკიდებულია კონფლიქტის მოგვარებასა და ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის აღდგენაზე.

1. ძირითადი იდენტიფიკაცია

• ოფიციალური სახელი: ლიახვის სახელმწიფო ნაკრძალი.
• დაცული ტერიტორიის ტიპი: სახელმწიფო ნაკრძალი (მკაცრი დაცვის ნაკრძალი – IUCN კატეგორია Ia). ეს კატეგორია გულისხმობს დაცვის უმაღლეს დონეს, ძირითადად სამეცნიერო კვლევისა და კონსერვაციისთვის, ადამიანის საქმიანობის მკაცრი შეზღუდვით.
• დაარსების თარიღი: 1977 წელი.
• მმართველი ორგანო: დე იურე (კანონით), იმართება საქართველოს დაცული ტერიტორიების სააგენტოს (APA) მიერ. თუმცა, დე ფაქტო (რეალურად), ცხინვალის რეგიონის/სამხრეთ ოსეთის რუსული ოკუპაციის გამო, დაცული ტერიტორიების სააგენტოს არ შეუძლია განახორციელოს კონტროლი ან მართვა ნაკრძალზე ამ დროისთვის (2025 წლის აპრილის მდგომარეობით).

2. მდებარეობა და ხელმისაწვდომობა

• გეოგრაფიული მდებარეობა: საქართველო, შიდა ქართლის რეგიონი (ისტორიულად ჯავის მუნიციპალიტეტის ფარგლებში). მდებარეობს დიდი კავკასიონის ქედის სამხრეთ კალთებზე, მდინარე პატარა ლიახვის ზემო აუზში. გასათვალისწინებელია, რომ ეს ტერიტორია ამჟამად ოკუპირებულია რუსეთის ფედერაციის მიერ.
• რუკა/კოორდინატები: მიახლოებითი ცენტრალური კოორდინატებია 42∘23′ ჩრდილოეთ განედი, 44∘07′ აღმოსავლეთ გრძედი. ოკუპაციის გამო, ზუსტი, განახლებული რუკების მოპოვება, რომლებიც ასახავს ამჟამინდელ პირობებსა და საზღვრებს, შეიძლება რთული იყოს.
• უახლოესი ქალაქები/დასახლებები: ცხინვალი არის მთავარი ურბანული ცენტრი ოკუპირებულ რეგიონში. ისტორიულად, ჯავის ადმინისტრაციული ცენტრი უფრო ახლოს იყო.
• როგორ მივიდეთ: საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიიდან ლიახვის სახელმწიფო ნაკრძალზე წვდომა ამჟამად შეუძლებელია საოკუპაციო ხაზისა და კონტროლის არარსებობის გამო. ქართული ოფიციალური არხებით არ არსებობს ინფორმაცია ოკუპირებული ტერიტორიის შიგნიდან ან სხვა მარშრუტით წვდომის შესახებ.

3. ზომა და ფიზიკური აღწერა

• ფართობი: დაახლოებით 6,388 ჰექტარი (63.88 კმ²).
• ტოპოგრაფია: მთიანი რელიეფი, რომელიც მოიცავს დიდი კავკასიონის ქედის სამხრეთ კალთებს, მდინარის ხეობებსა და ტყიან ფერდობებს. სიმაღლე ზღვის დონიდან მერყეობს დაახლოებით 1,200 მეტრიდან 2,300 მეტრამდე, შესაძლოა უფრო მაღლა.
• გეოლოგია და ძირითადი მახასიათებლები: ძირითადად შედგება კავკასიის რეგიონის გეოლოგიისთვის დამახასიათებელი მთის ფერდობებისა და ხეობებისგან. კონკრეტული უნიკალური გეოლოგიური მახასიათებლები ფართოდ დოკუმენტირებული არ არის ან ამჟამად მიუწვდომელია ქართული ინსტიტუტების კვლევისთვის.
• ჰიდროლოგია: ნაკრძალი მდებარეობს მდინარე პატარა ლიახვის სათავეებისა და მისი შენაკადების გარშემო. სავარაუდოდ მოიცავს მთის ნაკადულებსა და წყაროებს.
• კლიმატი: მთის კლიმატი, რომელზეც მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს სიმაღლე. ზამთარი ტიპურად ცივია ძლიერი თოვლით, ხოლო ზაფხული გრილი.

4. მიზანი და მნიშვნელობა

• დაარსების მიზეზი: შეიქმნა ძირითადად ცენტრალური დიდი კავკასიონის სამხრეთ კალთების შედარებით ხელუხლებელი მაღალმთიანი ტყის ეკოსისტემების, განსაკუთრებით კავკასიური ფიჭვის (Pinus kochiana/sosnowskyi) ღირებული კორომების და მასთან დაკავშირებული ფაუნის დასაცავად. ასევე მიზნად ისახავდა მდინარე ლიახვის სათავეების ბიომრავალფეროვნების შენარჩუნებას.
• ძირითადი ღირებულებები: უნიკალური კავკასიური ტყის ტიპების დაცვა, რეგიონული ფაუნის (მათ შორის პოტენციურად იშვიათი ან ენდემური სახეობების) ჰაბიტატი, სამეცნიერო კვლევის პოტენციალი (ამჟამად მიუწვდომელი ქართველი მკვლევრებისთვის) და წყალშემკრები აუზის დაცვა.
• საერთაშორისო აღიარება: მიუხედავად იმისა, რომ კავკასიის ბიომრავალფეროვნების ცხელი წერტილის ნაწილია, კონკრეტული საერთაშორისო სტატუსები, როგორიცაა ზურმუხტის ქსელის წევრობა ან IBA ქართული მმართველობის ქვეშ, ოკუპაციის გამო ფაქტობრივად შეჩერებულია ან დაუდასტურებელი.

5. ბიომრავალფეროვნება (ფლორა და ფაუნა)

• ეკოსისტემები/ჰაბიტატები: მოსალოდნელი ჰაბიტატები მოიცავს მთის ტყეებს (წიწვოვანი ტყეები კავკასიური ფიჭვის დომინირებით, შერეული ტყეები წიფლით, მუხით, არყით და ფოთლოვანი ტყეები დაბალ სიმაღლეებზე) და სუბალპურ მდელოებს მაღალ სიმაღლეებზე.
• ძირითადი მცენარეული სახეობები: კავკასიური ფიჭვი (Pinus kochiana/sosnowskyi) მთავარი დაცული სახეობაა. სხვა სავარაუდო ხეებია აღმოსავლური წიფელი, მუხის სახეობები, არყი, ნეკერჩხალი და შესაძლოა კავკასიური როდოდენდრონი სუბალპურ ზონებში.
• ძირითადი ცხოველური სახეობები: რეგიონისა და ჰაბიტატის ტიპების მიხედვით, პოტენციური ფაუნა მოიცავს მურა დათვს, მგელს, ფოცხვერს, შველს, გარეულ ღორს. შესაძლოა ასევე იყოს კავკასიური ირემი. ფრინველთა სამყარო მოიცავდა კავკასიის მთის ტყეებისთვის დამახასიათებელ სახეობებს.
• საფრთხის ქვეშ მყოფი/იშვიათი სახეობები: სახეობები, როგორიცაა მურა დათვი და ფოცხვერი, დაცულია საქართველოს კანონმდებლობით. სხვა პოტენციურად იშვიათი ან გადაშენების პირას მყოფი სახეობების (როგორიცაა კავკასიური როჭო) სტატუსი ნაკრძალის ტერიტორიაზე ამჟამად უცნობია ქართული ხელისუფლების მიერ მონიტორინგისთვის წვდომის არარსებობის გამო.

6. ინფორმაცია ვიზიტორებისთვის

• ვიზიტორთა ცენტრ(ებ)ი: არ არსებობს საქართველოს ხელისუფლების მიერ ხელმისაწვდომი ან მართული.
• სამუშაო საათები და სეზონები: არ ეხება. საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიიდან წვდომა დაბლოკილია.
• შესვლის საფასური და ნებართვები: არ ეხება. საქართველოს ხელისუფლებას არ შეუძლია ნებართვების ან საფასურის მართვა ან ამოღება.
• ბილიკები და მარშრუტები: ინფორმაცია არ არსებობს საქართველოს ხელისუფლების მიერ ხელმისაწვდომ ან მოვლილ მონიშნულ ბილიკებზე.
• აქტივობები: არ ეხება. საქართველოს ხელისუფლებას არ შეუძლია ოფიციალურად დაუშვას ან მოაწყოს რაიმე აქტივობა.
• განთავსება: არ ეხება. ქართული არხებით არ არსებობს ინფორმაცია ნაკრძალთან დაკავშირებული განთავსების ვარიანტების შესახებ.
• ინფრასტრუქტურა: არ ეხება.
• უსაფრთხოების რჩევები: არ ეხება. წვდომისა და კონტროლის არარსებობის გამო, საქართველოს ხელისუფლებას არ შეუძლია უსაფრთხოების რჩევების მიწოდება. ოკუპირებულ ტერიტორიაზე შესვლა მნიშვნელოვან რისკებს შეიცავს.

7. წესები და რეგულაციები

• ქცევის კოდექსი: როგორც მკაცრი დაცვის ნაკრძალის, განზრახული წესები კრძალავდა საზოგადოებრივ წვდომას, გარდა კონკრეტული სამეცნიერო მიზნებისა, კრძალავდა ნადირობას, ხე-ტყის ჭრას, ცეცხლის დანთებას და ეკოსისტემის ნებისმიერ დარღვევას.
• აკრძალვები: განზრახული იყო მკაცრი დაცვის ნაკრძალისთვის დამახასიათებელი ყველა აკრძალვა (ნადირობა, თევზაობა, ხე-ტყის ჭრა, მცენარეების/ცხოველების შეგროვება, მშენებლობა და ა.შ.).
• ზონირება: მთელი ტერიტორია განსაზღვრულია როგორც სახელმწიფო ნაკრძალი.
• ამჟამინდელი აღსრულება: საქართველოს ხელისუფლებას არ შეუძლია რაიმე წესის ან რეგულაციის აღსრულება ოკუპირებულ ტერიტორიაზე. აღსრულების ამჟამინდელი მდგომარეობა უცნობია.

8. კონსერვაცია და მართვა

• მმართველი ორგანო: იურიდიულად – საქართველოს დაცული ტერიტორიების სააგენტო. პრაქტიკულად – ოკუპაციის გამო ამ სააგენტოს მიერ ამჟამად მართვა შეუძლებელია.
• კონსერვაციის ძალისხმევა: ამ დროისთვის ქართულ ინსტიტუტებს არ შეუძლიათ რაიმე კონსერვაციული პროექტის განხორციელება. კონსერვაციის ამჟამინდელი მდგომარეობა უცნობია.
• საფრთხეები/გამოწვევები: უმთავრესი გამოწვევა არის რუსული ოკუპაცია, რომელიც ხელს უშლის საქართველოს მიერ ნებისმიერი მართვის ან დაცვის ღონისძიების გატარებას. პოტენციური საფრთხეები მოიცავს მართვის ზედამხედველობის ნაკლებობას, შესაძლო უკანონო ხე-ტყის ჭრას ან ბრაკონიერობას, სამხედრო ყოფნით გამოწვეულ გარემოსდაცვით ზემოქმედებას და კლიმატის ცვლილების შედეგებს, რომლებიც მონიტორინგის გარეშე რჩება.

9. ისტორია და კულტურა

• მოკლე ისტორია: დაარსდა 1977 წელს საქართველოს სსრ-ის მთავრობის მიერ. მისი ისტორია 1990-იანი წლების კონფლიქტების და განსაკუთრებით 2008 წლის ომის შემდეგ განისაზღვრება საქართველოს კონტროლის არარსებობით.
• კულტურული მნიშვნელობა: შიდა ქართლის მიმდებარე რეგიონში (განსაკუთრებით ლიახვის ხეობაში) მრავალი ისტორიული და კულტურული ძეგლია, მათ შორის ეკლესიები და ციხესიმაგრეები. თუმცა, ოკუპირებულ ზონაში მდებარე ძეგლებზე წვდომა საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიიდან შეზღუდულია.

10. უნიკალური მახასიათებლები/საინტერესო ფაქტები

• მისი შექმნა კონკრეტულად მიზნად ისახავდა კავკასიური ფიჭვის მნიშვნელოვანი კორომების დაცვას.
• ყველაზე განმსაზღვრელი “უნიკალური მახასიათებელი” ამჟამინდელ კონტექსტში არის მისი სამწუხარო მდებარეობა რუსეთის მიერ ოკუპირებულ ტერიტორიაზე, რაც მას მიუწვდომელს ხდის მართვის, კვლევისა და ვიზიტებისთვის საქართველოს იურისდიქციის ფარგლებში.