ძვ.წ. 90–78: არტაშესიანთა დინასტიის დამფუძნებელი და მშვიდობის არქიტექტორი

ისტორია ხშირად იმახსოვრებს დამპყრობლებსა და მეამბოხეებს, მაგრამ ზოგჯერ ყველაზე მნიშვნელოვანი მმართველები ისინი არიან, ვინც სტაბილურობა მოიტანა. მეფე არტაშეს I (არშაკ I) სწორედ ასეთი ფიგურა იყო საქართველოს (იბერიის) ანტიკურ ისტორიაში. მისი მეფობა აღნიშნავს მკვეთრ გარდატეხას ქვეყნის განვითარებაში — რელიგიური სამოქალაქო ომიდან პრაგმატული მმართველობისა და რეგიონული თანამშრომლობისკენ სვლას. ის არ იყო დაბადებით ქართველი, თუმცა მისმა მეფობამ დაამტკიცა, რომ ეფექტური ლიდერობა სისხლზე მაღლა დგას.

არტაშესის გასაგებად, უნდა შევხედოთ იმ ქაოსს, რომელიც მას მემკვიდრეობით ერგო. წინა მეფე, ფარნაჯომი, საკუთარმა დიდებულებმა დაამხეს იმის გამო, რომ ცდილობდა ხალხისთვის სპარსული რელიგია (ზოროასტრიზმი) და ზადენის კერპი მოეხვია თავს. ქვეყანა დაქუცმაცებული და უთავო იყო. ქართველმა ერისთავებმა გაბედული გეოპოლიტიკური ნაბიჯი გადადგეს: მათ ტახტზე უცხოელი უფლისწული მოიწვიეს.

უფლისწული სამხრეთიდან

არტაშესი სომხეთის მეფის, არტავაზდ I-ის ძე იყო. იმ დროისთვის სომხეთის სამეფო რეგიონში მზარდი ზესახელმწიფო იყო, რომელიც მალე ტიგრან დიდის დროს თავისი ძლიერების ზენიტს მიაღწევდა. არტაშესის მოწვევით ქართველმა დიდებულებმა ძლიერი მოკავშირე შეიძინეს სპარსეთის პოტენციური შურისძიების წინააღმდეგ. მაგრამ არტაშესისთვის გამოწვევა უზარმაზარი იყო: როგორ უნდა ემართა უცხო უფლისწულს თავისუფლებისმოყვარე ხალხი, რომელმაც წინა მეფე სწორედ „მეტისმეტი უცხოობის“ გამო მოკლა?

დიდი კომპრომისი: გაქართველება

არტაშეს I დიპლომატიის ოსტატი აღმოჩნდა. მან გააცნობიერა, რომ იბერიაში ლეგიტიმაცია ორი წყაროდან მოდიოდა: ფარნავაზიანთა სისხლიდან და ქართული კულტურიდან. მან მყისიერად მიაქცია ყურადღება ორივეს.

  • დინასტიური ლეგიტიმაცია: მან ცოლად შეირთო ფარნავაზიანთა პრინცესა — მოკლული მეფის, ფარნაჯომის დის შთამომავალი. ეს ქორწინება გადამწყვეტი იყო; ეს ნიშნავდა, რომ მისი შვილები საქართველოს დამფუძნებელთა სამეფო სისხლს ატარებდნენ, რაც ტრადიციონალისტებს აკმაყოფილებდა.
  • კულტურული პატივისცემა: განსხვავებით წინამორბედისგან, არტაშესს არ უცდია უცხო ღმერთების შემოტანა. ის საჯაროდ სცემდა პატივს არმაზს, ქართველთა უზენაეს ღმერთს. სამეფო კარზე საუბრობდა ქართულად და შეინარჩუნა ფარნავაზ I-ის მიერ დადგენილი საერისთავოების სისტემა. მან ხალხს აჩვენა, რომ თუმცა მამამისი სომეხი იყო, თავად ის იბერიის მეფე გახლდათ.

კედლების მშენებელი

მშვიდობა მყიფეა და არტაშესმა იცოდა, რომ დევნილი ფარნავაზიანი უფლისწული, მირვანი, სპარსეთის კარზე იზრდებოდა და ტახტის დასაბრუნებლად ემზადებოდა. გარდაუვალი მომავალი კონფლიქტისთვის მოსამზადებლად არტაშესმა მასიური ინფრასტრუქტურული პროექტი წამოიწყო. მან გაამაგრა არმაზციხის (მცხეთის აკროპოლისის) კედლები და გააძლიერა სხვა მნიშვნელოვანი ქალაქების, მაგალითად წუნდას დაცვა.

მისი მეფობა „მშვიდ“ ოქროს ხანად იქცა — ათწლეული, როდესაც ვაჭრობა ყვაოდა იბერიასა და სომხეთს შორის, ხოლო აბრეშუმის გზის მარშრუტები კავკასიაში ღია და უსაფრთხო იყო.

ტურისტული გზამკვლევი: არტაშესის კედლები

თუ დღეს მცხეთას ეწვევით, შეგიძლიათ ამ ეპოქის ფიზიკური მემკვიდრეობა იხილოთ:

  1. არმაზციხე (ბაგინეთი): ეს არქეოლოგიური ძეგლი აუცილებლად სანახავია. მტკვრის მარჯვენა სანაპიროზე, მცხეთის პირდაპირ მდებარე ეს ნანგრევები სამეფო რეზიდენციას წარმოადგენდა. არქეოლოგებმა აქ მშენებლობის სხვადასხვა ფენა გამოავლინეს. მასიური თლილი ქვის ბლოკები და თავდაცვითი ნაგებობების გაუმჯობესება ელინისტური პერიოდით თარიღდება, რაც არტაშესის მეფობას მოიცავს. ამ ნანგრევებში სეირნობისას შეგიძლიათ შეეხოთ კედლებს, რომლებიც სპარსელების შესაჩერებლად აშენდა.
  2. მცხეთის მუზეუმი: აქ შეგიძლიათ იპოვოთ ძვ.წ. I საუკუნის მონეტები და არტეფაქტები. დააკვირდით ელინისტური და ადგილობრივი ქართული სტილის ნაზავს კერამიკასა და სამკაულებში, რაც არტაშესის მიერ შენარჩუნებულ მულტიკულტურულ სტაბილურობას ასახავს.

არტაშეს I ძვ.წ. 78 წელს გარდაიცვალა და თავის ვაჟს, არტაგს, სტაბილური სამეფო დაუტოვა. ის ისტორიას ახსოვს არა როგორც უცხოელი დამპყრობელი, არამედ როგორც ბრძენი მეფე, რომელმაც დაქუცმაცებული ერი გაამთელა.