ჭიათურა

საქართველოს მანგანუმის ქალაქი

მიმოხილვა

ჭიათურა სამრეწველო ქალაქია დასავლეთ საქართველოს იმერეთის მხარეში. მან სახელი გაითქვა მის მიმდებარედ აღმოჩენილი მანგანუმის მადნის უზარმაზარი საბადოების წყალობით, რომელთა ექსპლუატაცია XIX საუკუნის ბოლოდან მიმდინარეობს. ქალაქის განვითარება და უნიკალური ხასიათი მჭიდროდ არის დაკავშირებული მის სამთომოპოვებით მრეწველობასთან. ჭიათურა განსაკუთრებით ცნობილია საბჭოთა პერიოდის საბაგირო გზების ვრცელი ქსელით, რომელიც თავდაპირველად მუშების გადასაყვანად აშენდა ციცაბო მდინარის ხეობაში მდებარე მაღაროებამდე და რომელიც საზოგადოებრივი ტრანსპორტის უნიკალურ სახეობასაც წარმოადგენდა. სამრეწველო იდენტობის მიღმა, ჭიათურის მიმდებარე ტერიტორია მდიდარია უძველესი არქეოლოგიური ძეგლებით, კულტურული მონუმენტებითა და შთამბეჭდავი ბუნებრივი ლანდშაფტებით, მათ შორის კარსტული მღვიმეებითა და ცნობილი კაცხის სვეტით.

გეოგრაფიული მდებარეობა

ჭიათურა მდებარეობს იმერეთის მხარეში, მდინარე ყვირილის აუზში, რომელიც ღრმა, ვიწრო ხეობაში მიედინება. თავად ქალაქი ამ მთის ხეობაშია მოქცეული, მისი უბნები კი ჭიათურის პლატოსა და რაჭის ქედის სამხრეთ კალთებზე, სხვადასხვა სიმაღლეზეა განლაგებული. ამ დრამატულმა ტოპოგრაფიამ, ციცაბო კლდეებითა და ქალაქის სხვადასხვა ნაწილს შორის სიმაღლეთა სხვაობით, განაპირობა მისი ცნობილი საბაგირო სისტემის განვითარება.

ჭიათურის მუნიციპალიტეტს ჩრდილო-აღმოსავლეთით საჩხერის მუნიციპალიტეტი ესაზღვრება, სამხრეთით და სამხრეთ-დასავლეთით – ხარაგაულის, ზესტაფონისა და თერჯოლის მუნიციპალიტეტები, დასავლეთით – ტყიბულის მუნიციპალიტეტი, ხოლო ჩრდილო-დასავლეთით – ამბროლაურის მუნიციპალიტეტი. ტერიტორია ხასიათდება ნოტიო კლიმატით, ზომიერად ცივი ზამთრითა და ცხელი, შედარებით მშრალი ზაფხულით. მდინარე ყვირილა მთავარი წყლის არტერიაა, ხოლო მიმდებარე ლანდშაფტი, მიუხედავად სამთო მოპოვების ზეგავლენისა, კვლავ მოიცავს წიფლის, მუხის, რცხილისა და სხვა სახეობების ტყეებს, განსაკუთრებით რაჭისა და ლიხის ქედების კალთებზე.

ისტორია

ჭიათურის ტერიტორიაზე ადამიანთა ცხოვრების ისტორია უძველესი დროიდან, ქვის ხანიდან იწყება. მუნიციპალიტეტში მდებარე ძუძუანას მღვიმე ცნობილია მსოფლიოში უძველესი სელის ბოჭკოების აღმოჩენით.

ჭიათურის თანამედროვე ისტორია განუყოფლად არის დაკავშირებული მანგანუმის მადნის აღმოჩენასთან. მიუხედავად იმისა, რომ მანგანუმი ამ ტერიტორიაზე პირველად დაახლოებით 1849 წელს აღმოაჩინეს (თავდაპირველი კვლევებით გერმანელი გეოლოგის, ჰერმან ფონ აბიხის მიერ), ფართომასშტაბიანი მოპოვება 1879 წელს დაიწყო, დიდწილად ცნობილი ქართველი პოეტისა და საზოგადო მოღვაწის, აკაკი წერეთლის, ინიციატივით. მან გადამწყვეტი როლი ითამაშა საბადოებისადმი ყურადღების მიპყრობასა და ინვესტიციების მოზიდვაში.

XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში ჭიათურამ სწრაფი განვითარება განიცადა და მანგანუმის წარმოების მთავარ გლობალურ ცენტრად იქცა. გავრცელებული ინფორმაციით, 1905 წლისთვის იგი მსოფლიო მანგანუმის 60%-მდე აწვდიდა. უცხოური კომპანიები, მათ შორის გერმანული და მოგვიანებით ამერიკული ინტერესები (როგორიცაა ვ. ავერელ ჰარიმანის “Georgian Manganese Company” 1920-იან წლებში), ჩართულნი იყვნენ სამთო ოპერაციებში. თავად ქალაქი სამთო მრეწველობის გარშემო გაიზარდა, ხოლო 1895 წელს აშენდა რკინიგზა, რათა ჭიათურა დაკავშირებოდა სამხრეთ კავკასიის მთავარ სარკინიგზო მაგისტრალს მადნის ტრანსპორტირებისთვის, განსაკუთრებით ზესტაფონის ფეროშენადნობთა ქარხნისთვის.

1905 წლის რუსეთის რევოლუციის დროს ჭიათურა თვალსაჩინო ბოლშევიკური დასაყრდენი იყო უმეტესად მენშევიკურ საქართველოში, სადაც, გადმოცემით, იოსებ სტალინი აქტიურად მონაწილეობდა მაღაროელთა ორგანიზებაში. ჭიათურის მაღაროელები ცნობილნი იყვნენ თავიანთი რევოლუციური სულისკვეთებითა და უკეთესი სამუშაო პირობების მოთხოვნით გაფიცვებით.

საბჭოთა პერიოდში მანგანუმის მოპოვება კიდევ უფრო გაძლიერდა, ჭიათურა მთელ საბჭოთა კავშირსა და აღმოსავლეთ ევროპის მეტალურგიულ ქარხნებს ამარაგებდა. 1954 წელს ფართოდ განვითარდა საბაგირო გზების საკულტო სისტემა, რათა ხელი შეეწყო მუშების ტრანსპორტირებას რთულ რელიეფზე, რითაც მნიშვნელოვნად შემცირდა მიმდებარე კლდეებზე მდებარე მაღაროებამდე მგზავრობის დრო. ეს სისტემა ქალაქის განმსაზღვრელ ნიშნად იქცა.

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ მანგანუმის წარმოება შემცირდა და ქალაქი მნიშვნელოვანი ეკონომიკური და ეკოლოგიური გამოწვევების წინაშე აღმოჩნდა. თუმცა, სამთო საქმიანობა გრძელდება და ბოლო წლებში მცდელობები განხორციელდა მრეწველობისა და საბაგირო სისტემის ნაწილის მოდერნიზაციისთვის.

მოსახლეობა

1989 წელს, საბჭოთა ეპოქის მიწურულს, ჭიათურის მოსახლეობა დაახლოებით 30,000 ადამიანს შეადგენდა. 2014 წლის საქართველოს მოსახლეობის აღწერის მონაცემებით, ქალაქ ჭიათურის მოსახლეობა 12,803 კაცი იყო. ჭიათურის მუნიციპალიტეტში, რომელიც ქალაქსა და მიმდებარე სოფლებს მოიცავს, 2014 წელს 39,884 ადამიანი ცხოვრობდა. 2020 წლის შეფასებით მუნიციპალიტეტის მოსახლეობა დაახლოებით 38,550 იყო, ხოლო 2024 წლის 1 იანვრისთვის ქალაქის მოსახლეობა 12,049 კაცად შეფასდა. მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობა ეთნიკური ქართველია.

პოლიტიკა (ისტორიული კონტექსტი)

როგორც დასახლება, რომელიც ძირითადად XIX საუკუნის ბოლოდან მანგანუმის მრეწველობის გარშემო გაიზარდა, ჭიათურის ადრეული პოლიტიკური და ადმინისტრაციული კონტექსტი რუსეთის იმპერიის ქუთაისის გუბერნიის მმართველობით იყო განპირობებული. მისი განვითარება სამთო მოპოვებასთან დაკავშირებული ეკონომიკური ინტერესებით იყო ნაკარნახევი, რაც იზიდავდა როგორც სახელმწიფო, ისე კერძო, მათ შორის უცხოურ, ინვესტიციებსა და კონტროლს მანგანუმის მოპოვებაზე.

საბჭოთა პერიოდში ჭიათურა მნიშვნელოვანი სამრეწველო ცენტრი იყო და მისი ადმინისტრაცია საბჭოთა სისტემის შესაბამისად იქნებოდა სტრუქტურირებული, სადაც ადგილობრივი საბჭოები და პარტიული ორგანიზაციები მთავარ როლს ასრულებდნენ. მანგანუმის მრეწველობა ცენტრალიზებულად იგეგმებოდა და იმართებოდა სახელმწიფოს მიერ.

თანამედროვე საქართველოში ჭიათურა ჭიათურის მუნიციპალიტეტის ადმინისტრაციული ცენტრია, რომელიც ადგილობრივი თვითმმართველობის სისტემით იმართება. ეს მოიცავს არჩეულ მუნიციპალურ კრებას (საკრებულოს) და მერს, რომლებიც პასუხისმგებელნი არიან ადგილობრივ მმართველობასა და გადაწყვეტილებების მიღებაზე, ცენტრალური მთავრობის რეგიონული წარმომადგენლობისგან დამოუკიდებლად.

ადმინისტრაციული დაყოფა

ჭიათურის მუნიციპალიტეტი არის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული საქართველოს იმერეთის მხარეში. ქალაქი ჭიათურა მისი ადმინისტრაციული ცენტრია. მუნიციპალიტეტი მოიცავს თავად ქალაქს და მის გარშემო მდებარე რამდენიმე სოფელსა და დასახლებას, რომლებიც, როგორც წესი, ორგანიზებულია ადმინისტრაციულ ერთეულებად ან თემებად. ფართო მუნიციპალიტეტის ფარგლებში აღსანიშნავია ისეთი ადგილები და დასახლებები, როგორიცაა კაცხი (ცნობილი კაცხის სვეტითა და მონასტრით) და მღვიმევი (ცნობილი მღვიმური მონასტრით).