საქართველოს ისტორიულ მიწაზე, ტაო-კლარჯეთში, დღეს თურქეთის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე, მდინარე თორთომისწყლის ხეობაში დგას ხახულის სამონასტრო კომპლექსის მონუმენტური მთავარი ტაძარი. X საუკუნეში დაარსებული ხახული, დავით III კურაპალატისა და შემდგომში დავით აღმაშენებლის განსაკუთრებული მფარველობით, მალევე იქცა შუა საუკუნეების საქართველოს ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს სულიერ, კულტურულ და საგანმანათლებლო ცენტრად – ნამდვილ სამეფო ლავრად. მონასტრის სახელი განუყოფლად არის დაკავშირებული ქართული ოქრომჭედლობის უბრწყინვალეს ნიმუშთან – ხახულის ღვთისმშობლის ხატთან, მსოფლიოში ერთ-ერთ უდიდეს ტიხრული მინანქრის ხელოვნების ნიმუშთან, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში სწორედ აქ იყო დაბრძანებული.

დღეს ხახულის მთავარი ტაძარი, მიუხედავად იმისა, რომ მეჩეთად არის გადაკეთებული, სტრუქტურულად ერთ-ერთი საუკეთესოდ შემონახული ქართული ძეგლია ტაო-კლარჯეთში. მისი არქიტექტურული სიდიადე, ფასადების მორთულობა და მასშტაბი კვლავაც აღაფრთოვანებს მნახველს და ნათლად მეტყველებს გაერთიანებული საქართველოს სამეფოს სიძლიერესა და კულტურულ სიმაღლეებზე.

ფუნდამენტური იდენტიფიკაცია

• ოფიციალური სახელი: ხახულის ღვთისმშობლის სახელობის სამონასტრო კომპლექსი
• ტიპი: ქართული მართლმადიდებლური სამონასტრო კომპლექსი (ლავრა)
• მდებარეობა: ისტორიული ტაო-კლარჯეთი, ამჟამად თურქეთის რესპუბლიკა, ერზრუმის პროვინცია, სოფელ ბაღბაშის (ძველი ხახული) ტერიტორიაზე.
• სტატუსი: არქიტექტურული ძეგლი, ამჟამად მოქმედებს როგორც სოფლის მეჩეთი (Haho Camii).

ისტორიული კონტექსტი

• დაარსება (X ს.): მონასტერი დაარსდა X საუკუნის მეორე ნახევარში, სავარაუდოდ, ტაოს მეფის, დავით III კურაპალატის, მმართველობის პერიოდში.
• ოქროს ხანა (XI-XII სს.): მონასტერი განსაკუთრებით გაძლიერდა საქართველოს გაერთიანების შემდეგ. იგი დავით აღმაშენებლის განსაკუთრებული ყურადღებით სარგებლობდა. სწორედ ამ პერიოდში გადააბრძანეს ხახულის ხატი უსაფრთხოების მიზნით გელათის მონასტერში.
• ხახულის ტრიპტიქონი: მონასტრის მთავარი სიწმინდე იყო ღვთისმშობლის ხატი, რომელიც მოგვიანებით უმდიდრესი მოჭედილობით, ტიხრული მინანქრის ფირფიტებით შეიმკო და მსოფლიო ხელოვნების შედევრად, ხახულის ტრიპტიქონად იქცა. დღეს ეს ტრიპტიქონი (ცენტრალური ხატის გარეშე) საქართველოს ხელოვნების მუზეუმში ინახება.
• ოსმალეთის პერიოდი და გადაკეთება: XVI საუკუნეში რეგიონის ოსმალეთის იმპერიის მიერ დაპყრობის შემდეგ მონასტერმა დაკარგა თავისი ფუნქცია. მოგვიანებით, XVII-XVIII საუკუნეებში, მთავარი ტაძარი მეჩეთად გადაკეთდა.

მნიშვნელობა და დანიშნულება

• რელიგიურ-კულტურული მნიშვნელობა: შუა საუკუნეების საქართველოს უდიდესი სულიერი, საგანმანათლებლო და მწიგნობრული ცენტრი. ქრისტიანული სამყაროს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი სიწმინდის, ხახულის ღვთისმშობლის ხატის, თავდაპირველი სამყოფელი.
• არქიტექტურული მნიშვნელობა: ტაო-კლარჯეთის ხუროთმოძღვრული სკოლის ერთ-ერთი ყველაზე მასშტაბური და მაღალმხატვრული ნიმუში, რომელმაც დიდი გავლენა იქონია შემდგომი პერიოდის ქართულ არქიტექტურაზე.

არქიტექტურისა და ხელოვნების აღწერა

• მთავარი ტაძარი: წარმოადგენს დიდ, ცენტრალურ-გუმბათოვან, ჩახაზული ჯვრის ტიპის ნაგებობას. ნაშენია სუფთად გათლილი, მოყვითალო-მოყავისფრო ქვით. ტაძარი დღემდე კარგადაა შემონახული.
• ფასადები: ფასადები მორთულია დეკორატიული თაღებით. შემორჩენილია მაღალი ოსტატობით შესრულებული სარკმლის ჩუქურთმები და რელიეფური გამოსახულებები, მათ შორის ცნობილი კომპოზიცია არწივისა, რომელსაც კლანჭებით ცხოველი უჭირავს.
• ინტერიერი: ტაძრის მეჩეთად გადაკეთების გამო, ინტერიერი სახეცვლილია: დამატებულია მიჰრაბი, კედლები ნაწილობრივ შელესილია, თუმცა შენარჩუნებულია თავდაპირველი არქიტექტურული სივრცე – ბურჯები, აფსიდი და გუმბათქვეშა კვადრატი. თავდაპირველი გუმბათი ჩანაცვლებულია კონუსური სახურავით.
• სხვა ნაგებობები: მთავარი ტაძრის გარშემო შემორჩენილია მცირე სამლოცველოების ნანგრევები.

სასარგებლო ინფორმაცია ვიზიტორთათვის

• მდებარეობა და წვდომა: ხახული მდებარეობს თურქეთში, ერზრუმის პროვინციაში. ხანძთისგან განსხვავებით, მასთან მისვლა შედარებით მარტივია. მონასტრამდე მიდის ასფალტირებული გზა და ის ხელმისაწვდომია ნებისმიერი ტიპის ავტომობილისთვის.
• რას უნდა ელოდოთ: თქვენ ნახავთ შთამბეჭდავი ზომის, კარგად შემონახულ შუა საუკუნეების ქართულ ტაძარს, რომელიც ამჟამად სოფლის მოქმედი მეჩეთია. მოემზადეთ ქრისტიანული არქიტექტურისა და ისლამური სალოცავის ატრიბუტიკის უნიკალური συνδυασისთვის.
• ხელმისაწვდომობა: ძეგლი მდებარეობს სოფელში, ვაკე ადგილას და ადვილად ხელმისაწვდომია.
• წესები და რეკომენდაციები: ძალიან მნიშვნელოვანია: ვინაიდან ეს მოქმედი მეჩეთია, აუცილებელია უდიდესი პატივისცემის გამოჩენა.
  • ჩაცმულობა: ჩაიცვით მაქსიმალურად მოკრძალებულად (დაფარული მხრები და მუხლები ყველასთვის, მანდილოსნებისთვის სავალდებულოა თავსაბურავი).
  • ფეხსაცმელი: შენობაში შესვლამდე აუცილებლად გაიხადეთ ფეხსაცმელი.
  • დრო: ნუ ეწვევით ტაძარს ლოცვის დროს (განსაკუთრებით პარასკევს, შუადღის ლოცვისას).
  • ქცევა: შეინარჩუნეთ სრული სიჩუმე. ფოტოების გადაღებისას იყავით მაქსიმალურად ფრთხილი და დისკრეტული.