ჯანდარის ტბა

ჯანდარის ტბა არის მნიშვნელოვანი ტრანსსასაზღვრო წყალსატევი, რომელიც მდებარეობს სამხრეთ-აღმოსავლეთ საქართველოს (ქვემო ქართლის მხარე, სავარაუდოდ მარნეულის მუნიციპალიტეტი) და აზერბაიჯანის საზღვარზე. მდებარეობს მტკვარ-არაქსის დაბლობზე, თბილისისა და რუსთავის სამხრეთ-აღმოსავლეთით. ეს შედარებით თავთხელი ტბა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს რეგიონის სოფლის მეურნეობასა და ეკოსისტემაში. მისი სიმაღლე ზღვის დონიდან დაბალია, დაახლოებით 291 მეტრი (დაახლ. 955 ფუტი).

ისტორიულად, ტბის აუზი შესაძლოა ყოფილიყო ბუნებრივი, პოტენციურად მლაშე ან მომლაშო ჭარბტენიანი ტერიტორია, რომელიც სეზონური დაშრობისკენ იყო მიდრეკილი. თუმცა, მის თანამედროვე ჰიდროლოგიაზე ძლიერ გავლენას ახდენს ადამიანის ჩარევა, განსაკუთრებით მე-19 საუკუნის ბოლოსა და მე-20 საუკუნეში არხების (როგორიცაა გარდაბნის არხი) მშენებლობის შემდეგ. ეს არხები წყალს ძირითადად მტკვრის სამდინარო სისტემიდან გადმოჰყავს ტბის დონის შესანარჩუნებლად, რითაც ის მტკნარწყლიან წყალსაცავად აქცია, რომელიც ძირითადად ირიგაციისთვის გამოიყენება როგორც საქართველოში, ისე აზერბაიჯანში.

მოიცავს დაახლოებით 10-12 კვადრატულ კილომეტრ ფართობს (განაწილებულია ორ ქვეყანას შორის, დაახლოებით ერთი მესამედი საქართველოშია). ჯანდარის ტბა საკმაოდ თავთხელია, მაქსიმალური სიღრმე დაახლოებით 7 მეტრია, ხოლო საშუალო სიღრმე სავარაუდოდ 2-4 მეტრს შორის მერყეობს. ეს სითავთხლე, საკვები ნივთიერებების შემოდინებასთან ერთად, მას პროდუქტიულ (ევტროფულ) ეკოსისტემად აქცევს, რომელიც შეიცავს ვრცელ ლერწმნარებსა და მდიდარ თევზის ფაუნას (გავრცელებული ინფორმაციით, 20-ზე მეტი სახეობა, მათ შორის კობრი, ლოქო, ფარგა). ეს მას გადამწყვეტ ადგილად აქცევს როგორც კომერციული, ისე სამოყვარულო თევზაობისთვის. გარდა ამისა, ჯანდარის ტბა საერთაშორისოდ აღიარებულია როგორც მნიშვნელოვანი ორნითოლოგიური ტერიტორია (IBA), რომელიც უზრუნველყოფს სასიცოცხლო ჰაბიტატს მობუდარი, მოზამთრე და გადამფრენი წყლის ფრინველებისთვის.

იდენტიფიკაცია და ადგილმდებარეობა:

• სახელწოდება: ჯანდარის ტბა.
• ადგილმდებარეობა:
  • ქვეყანა: მდებარეობს საქართველოსა და აზერბაიჯანის საზღვარზე.
  • მხარე (საქართველო): ქვემო ქართლი.
  • მუნიციპალიტეტი (საქართველო): მარნეულის.
  • უახლოესი მნიშვნელოვანი ორიენტირი: რუსთავისა და თბილისის სამხრეთ-აღმოსავლეთით, საქართველო-აზერბაიჯანის საზღვარზე. მტკვარ-არაქსის დაბლობის ნაწილი.
  • კოორდინატები: დაახლოებით 41.4∘ ჩ.გ., 45.2∘ ა.გ. (გადის საზღვარზე).
• კავშირი სხვა წყლის ობიექტებთან: დაბლობის ტბა/წყალსაცავი მტკვრის აუზში. ძირითადად საზრდოობს ხელოვნური არხებით, რომლებიც წყალს მტკვრის სამდინარო სისტემიდან გადმოიყვანს (მაგ., გარდაბნის არხი). გადინებაც სავარაუდოდ კონტროლირებადი არხებით ხორციელდება სარწყავად.

ფიზიკური მახასიათებლები:

• ზედაპირის ფართობი: ≈10.6−12.5 კმ2 (ფართობი მერყეობს; დაახლოებით ერთი მესამედი საქართველოშია, ორი მესამედი – აზერბაიჯანში).
• მაქსიმალური სიღრმე: $\approx 7.2\text{ მ}$ (დაახლ. 24 ფუტი).
• საშუალო სიღრმე: სავარაუდოდ $\approx 2-4\text{ მ}$ (დაახლ. 7 – 13 ფუტი).
• მოცულობა: მონაცემები მიუწვდომელია, მაგრამ ზომიერი მოცულობა დიდი ფართობის, მაგრამ მცირე სიღრმის გამო.
• სიმაღლე ზღვის დონიდან: $\approx 291\text{ მ}$ (დაახლ. 955 ფუტი).
• სანაპირო ზოლის სიგრძე: მონაცემები მიუწვდომელია; შედარებით გრძელი და რთული ფორმის გამო და დაბალი რელიეფის გამო. ხშირად დაჭაობებულია ლერწმნარებით.
• წყლის წყარო(ები): უპირატესად ხელოვნური არხები მტკვრის სისტემიდან (გარდაბნის არხი); ასევე ადგილობრივი ჩამონადენი და ატმოსფერული ნალექები.
• გადინება: კონტროლირებადი გადინება არხებით, რომლებიც გამოიყენება სარწყავად ორივე ქვეყანაში.
• წყლის ტიპი: ამჟამად მტკნარია არხებიდან შემოდინების გამო, თუმცა პოტენციურად ოდნავ მინერალიზებული. ისტორიულად შესაძლოა ყოფილიყო მომლაშო/მლაშე.
• აუზის გეოლოგია: ბუნებრივი ტექტონიკური დეპრესია მტკვარ-არაქსის დაბლობზე, მნიშვნელოვნად მოდიფიცირებული მართვად წყალსაცავად/ტბის სისტემად.

ეკოლოგიური ინფორმაცია:

• ფლორა (მცენარეულობა): ხასიათდება ვრცელი ლერწმნარებით (Phragmites) ნაპირების გასწვრივ. წყალში ჩაძირული და მოტივტივე წყლის მცენარეულობა, დამახასიათებელი თავთხელი, ევტროფული ტბებისთვის. მიმდებარე ტერიტორიები, როგორც წესი, ნახევრად უდაბნოს სტეპია ან სასოფლო-სამეურნეო მიწა.
• ფაუნა (ცხოველთა სამყარო): თევზის მდიდარი მრავალფეროვნება (გავრცელებული ინფორმაციით >20 სახეობა), მათ შორის კომერციულად მნიშვნელოვანი სახეობები, როგორიცაა კობრი, კარჩხანა, ლოქო, ფარგა, კაპარჭინა, წვერა, თაღლითა. გადამწყვეტად მნიშვნელოვანი ორნითოლოგიური ტერიტორია (IBA) მობუდარი, მიგრირებადი და მოზამთრე წყლისა და სანაპირო ფრინველებისთვის (მაგ., პელიკანები, ჩვამები, ყანჩები, იხვები, თოლიები).
• ტროფიკული დონე: ევტროფული, ხასიათდება საკვები ნივთიერებების მაღალი დონითა და ბიოლოგიური პროდუქტიულობით.
• წყლის გამჭვირვალობა: ზოგადად დაბალი (მღვრიე) სითავთხლის, არხებიდან ნატანის შემოდინების, ქარის მოქმედებისა და პლანქტონის/წყალმცენარეების მაღალი სიმკვრივის გამო.
• წყლის ტემპერატურა: მიჰყვება სეზონურ ჰაერის ტემპერატურას. მნიშვნელოვნად თბება ზაფხულში. გაყინვა ზამთარში, როგორც წესი, ზედაპირული ან ნაწილობრივია. ამჟამად (აპრილის ბოლოს), წყალი გრილია.
• pH დონეები: მონაცემები მიუწვდომელია.
• გახსნილი ჟანგბადის დონეები: მონაცემები მიუწვდომელია; სავარაუდოდ განიცდის ჟანგბადის დაბალ დონეს ქვედა ფენებში ზაფხულის სტრატიფიკაციის დროს ევტროფიკაციის გამო.
• უნიკალური ეკოლოგიური მახასიათებლები: ტრანსსასაზღვრო ტბის სტატუსი. მაღალი მნიშვნელობა, როგორც მნიშვნელოვანი ორნითოლოგიური ტერიტორია (IBA). მნიშვნელოვანი თევზის რესურსი. ჰიდროლოგიური მოდიფიკაციის ისტორია.
• კონსერვაციის სტატუსი: განსაზღვრულია როგორც მნიშვნელოვანი ორნითოლოგიური ტერიტორია (IBA). მისი ეკოლოგიური ჯანმრთელობა ძლიერ არის დამოკიდებული წყლის მართვასა და არხების სისტემიდან შემომავალი წყლის ხარისხზე. ეფექტური კონსერვაციისთვის საჭიროებს ტრანსსასაზღვრო თანამშრომლობას.
• ინვაზიური სახეობები: მონაცემები მიუწვდომელია, მაგრამ ასეთი მოდიფიცირებული სისტემები ხშირად მგრძნობიარეა ინტროდუქციის მიმართ.

ადამიანთან ურთიერთქმედება და მნიშვნელობა:

• ისტორიული მნიშვნელობა: ბუნებრივი აუზი ადრეც არსებობდა, სავარაუდოდ სეზონური ჭარბტენიანი ტერიტორიის/ტბის სახით. ძირითადი ჰიდროლოგიური მოდიფიკაცია მოხდა სარწყავი არხების მშენებლობით, დაახლოებით 1870 წლიდან და გაძლიერდა საბჭოთა პერიოდში, რამაც ის უფრო მუდმივ წყალსაცავად აქცია, ძირითადად ირიგაციისთვის.
• მიმდინარე გამოყენება: ძირითადი გამოყენებაა ირიგაცია სოფლის მეურნეობისთვის როგორც საქართველოში, ისე აზერბაიჯანში. მნიშვნელოვანი თევზაობა (კომერციული/სამოყვარულო). მნიშვნელოვანი ადგილი ფრინველებზე დაკვირვებისთვის. შეზღუდული სხვა სახის რეკრეაცია.
• გარემოსდაცვითი საკითხები: წყლის ხარისხის პრობლემები მდინარე მტკვრიდან არხების საშუალებით შემოსული დაბინძურების გამო. წყლის დონის მერყეობა ორივე ქვეყნის მიერ ირიგაციისთვის წყლის არაკოორდინირებული აღების გამო. პოტენციური გადაჭარბებული თევზჭერა. ჰაბიტატის დეგრადაცია, რაც გავლენას ახდენს ფრინველთა პოპულაციებზე. ტრანსსასაზღვრო წყლის რესურსების მართვის გამოწვევები. ევტროფიკაცია.
• მართვა და კონსერვაციის მცდელობები: საჭიროებს კოორდინირებულ მართვას საქართველოსა და აზერბაიჯანის წყლის რესურსებისა და გარემოსდაცვით სააგენტოებს შორის. ექვემდებარება ეროვნულ თევზჭერის რეგულაციებს. IBA სტატუსი ხაზს უსვამს მის კონსერვაციულ ღირებულებას და ხელს უწყობს მონიტორინგს ორნითოლოგიური ჯგუფების მიერ.
• ადგილობრივი თემები: უზრუნველყოფს სასიცოცხლო სარწყავ წყალს სოფლის მეურნეობის მხარდასაჭერად. თევზაობა წარმოადგენს საარსებო წყაროსა და რეკრეაციის საშუალებას. რეგულირებული ეკოტურიზმის განვითარების პოტენციალი (ფრინველებზე დაკვირვება).

საინტერესო ან უნიკალური ფაქტები:

• ტბა გადის საქართველოსა და აზერბაიჯანს შორის საერთაშორისო საზღვარზე.
• საერთაშორისოდ აღიარებულია როგორც მნიშვნელოვანი ორნითოლოგიური ტერიტორია (IBA) ფრინველთა პოპულაციებისთვის მისი მნიშვნელობის გამო.
• მისი წყლის რეჟიმი ძლიერ არის დამოკიდებული ხელოვნურ არხებზე, რომლებსაც წყალი მდინარე მტკვრიდან მოაქვთ.
• ისტორიულად, აუზში არსებული ბუნებრივი ტბა მიდრეკილი იყო დაშრობისკენ ფართომასშტაბიანი წყლის მართვის ღონისძიებებამდე.
• შეიცავს მნიშვნელოვან თევზის მარაგს, რაც მნიშვნელოვანია ორივე ქვეყნისთვის.