ფიტარეთის ღვთისმშობლის სახელობის მონასტერი

About this activity

ფიტარეთის ღვთისმშობლის სახელობის მონასტერი

მიმოხილვა

ფიტარეთის ღვთისმშობლის სახელობის მონასტერი ქართული შუა საუკუნეების ხუროთმოძღვრების გამორჩეული ძეგლია, რომელიც ქვემო ქართლის რეგიონის თვალწარმტაც, განმარტოებულ ლანდშაფტში მდებარეობს. დათარიღებული საქართველოს „ოქროს ხანის“ ზენიტით, XIII საუკუნის დასაწყისით, ფიტარეთი განსაკუთრებით განთქმულია თავისი დეკორატიული ქვის ჩუქურთმების განსაკუთრებული ხარისხითა და სიმდიდრით, რაც ქართული მხატვრული მიღწევების მწვერვალს წარმოადგენს. ის მიეკუთვნება თანადროული ჯვარ-გუმბათოვანი ეკლესიების გამორჩეულ ჯგუფს, მათ შორის ბეთანიასა და ქვათახევს, იზიარებს რა მსგავსებებს არქიტექტურულ დაგეგმარებასა და დეკორატიულ პრინციპებში, თუმცა გააჩნია საკუთარი უნიკალური ხასიათი და, შესაძლოა, ჯგუფში ყველაზე დახვეწილი მორთულობა.

მონასტრის მთავარი ტაძარი აგებულია 1213-1222 წლებში, ლეგენდარული თამარ მეფის ძის, გიორგი IV ლაშას მეფობის დროს. ისტორიული წყაროები მიუთითებენ, რომ იგი აშენდა მეფის მანდატურთუხუცესის, ქავთარ ქაჯიბაძის დაკვეთით, რაც ასახავს იმ მნიშვნელოვან როლს, რომელსაც მაღალი რანგის მოხელეები და დიდგვაროვანი ოჯახები ასრულებდნენ ამ პერიოდში რელიგიური ხელოვნებისა და არქიტექტურის მფარველობაში. მონასტერი შემდგომში დაუკავშირდა ისეთ ძლიერ ფეოდალურ საგვარეულოებს, როგორიცაა ქაჯიბაძე-ბარათაშვილები და მოგვიანებით ორბელიანები, და სავარაუდოდ, საგვარეულო მონასტრისა და განსასვენებლის ფუნქციას ასრულებდა.

არქიტექტურულად, ფიტარეთი წარმოადგენს კლასიკური ქართული ჩახაზული ჯვრის (ჯვარ-გუმბათოვანი) გეგმის მაგალითს, შესრულებულს ჰარმონიული პროპორციებითა და ოსტატური კონსტრუქციით, კარგად დამუშავებული ქვის ბლოკების გამოყენებით. თუმცა, მისი დიდება უპირველეს ყოვლისა განპირობებულია მდიდრული მორთულობით, რომელიც ამშვენებს მის ფასადებს, განსაკუთრებით გუმბათის ყელსა და სარკმლებისა და პორტალების მიდამოებს. ეს რთული ჩუქურთმები მოიცავს კომპლექსურ გეომეტრიულ ნიმუშებს, გადაწნულ მცენარეულ მოტივებს, ზოომორფულ ფიგურებსა და სიმბოლურ რელიეფებს, ყველა შესრულებული გასაოცარი სიზუსტითა და მხატვრული ალღოთი. ეს დეკორატიული სიმდიდრე მეტყველებს საქართველოს შუა საუკუნეების მწვერვალზე გავრცელებულ დახვეწილ გემოვნებასა და ტექნიკურ უნარებზე.

მრავალი ქართული ძეგლის მსგავსად, ფიტარეთმაც საუკუნეების განმავლობაში განიცადა ზიანი შემოსევების (სავარაუდოდ თემურიდების, მოგვიანებით კი ოსმალებისა და სპარსელების თავდასხმები რეგიონზე) და შესაძლოა მიწისძვრების გამო. მან გამოიარა დაცემისა და თითქმის მიტოვების პერიოდები, მაგრამ გარკვეული აღდგენითი სამუშაოებიც ჩაუტარდა, განსაკუთრებით XVII საუკუნეში ორბელიანების დროს და უფრო მოგვიანებითაც.

დღეს ფიტარეთი მოქმედი მონასტერია, რომელიც უგულებელყოფის პერიოდების შემდეგ აღდგენილია ფუნქციონირებისთვის. ის კვლავ ატყვევებს მნახველებს თავისი არქიტექტურული ელეგანტურობითა და სუნთქვის შემკვრელი დეკორატიული დეტალებით, გვთავაზობს რა ღრმა კავშირს საქართველოს მდიდარ შუა საუკუნეების წარსულთან და მისი მართლმადიდებლური ქრისტიანული მემკვიდრეობის მარადიულ სულთან.

ძირითადი საიდენტიფიკაციო მონაცემები

• სრული სახელი: ფიტარეთის ღვთისმშობლის სახელობის მონასტერი.
• საერთო ალტერნატიული სახელი: ფიტარეთის მონასტერი.
• ტიპი: საქართველოს მართლმადიდებელი მონასტერი (ამჟამად მოქმედი, ზოგადად მიჩნეულია მამათა მონასტრად).
• მდებარეობა: მდებარეობს ტყიან მდინარის ხეობაში (სავარაუდოდ ხრამის ან მისი შენაკადის), სოფელ ფიტარეთის მახლობლად, თეთრიწყაროს მუნიციპალიტეტში, ქვემო ქართლის მხარეში, საქართველოში. მდებარეობს შედარებით შორეულ ადგილას.

ისტორიული ფონი

• დაარსება: ამჟამინდელი მთავარი ტაძარი აგებულია ახ. წ. 1213-1222 წლებში მეფე გიორგი IV ლაშას მანდატურთუხუცესის, ქავთარ ქაჯიბაძის მიერ.
• მნიშვნელოვანი თარიღები და მოვლენები:

• 1213-1222 წწ.: მთავარი ტაძრის მშენებლობა გიორგი IV ლაშას მეფობის დროს.
• შუა საუკუნეები: აყვავდა როგორც მნიშვნელოვანი მონასტერი, დაკავშირებული ქაჯიბაძე-ბარათაშვილების საგვარეულოსთან.
• XV საუკუნიდან მოყოლებული: სავარაუდოდ დაზიანდა თემურლენგის შემოსევებისა და შემდგომი რეგიონული კონფლიქტების (ოსმალთა/სპარსთა თავდასხმები) შედეგად.
• XVII საუკუნე: დაკავშირებულია ორბელიანების საგვარეულოსთან; შესაძლოა ამ დროს ჩატარდა რემონტები ან დამატებები. დაცემისა და პოტენციური მიტოვების პერიოდები.
• XIX-XX საუკუნეები: ძირითადად არააქტიური ან მიტოვებული, აღიარებული როგორც ისტორიული ძეგლი.
• XX საუკუნის ბოლო/XXI საუკუნის დასაწყისი: სამონასტრო ცხოვრების აღორძინება; ჩატარდა აღდგენითი და საკონსერვაციო სამუშაოები.

• ისტორიული პირები: მეფე გიორგი IV ლაშა (მმართველი მონარქი), ქავთარ ქაჯიბაძე (დამაარსებელი/მფარველი), ქაჯიბაძე-ბარათაშვილებისა და ორბელიანების საგვარეულოს წევრები.
• ლეგენდები: მიუხედავად იმისა, რომ კონკრეტული მითები შეიძლება ფართოდ არ იყოს ცნობილი, მონასტრის ისტორია გადაჯაჭვულია გამოჩენილი ქართული თავადური საგვარეულოების ბედთან.

მნიშვნელობა და დანიშნულება

• რელიგიური მნიშვნელობა: ეძღვნება ღვთისმშობელს. მოქმედი საქართველოს მართლმადიდებელი მონასტერი (სავარაუდოდ მამათა). ისტორიულად მნიშვნელოვანი, როგორც თავადური საგვარეულო მონასტერი.
• კულტურული მნიშვნელობა: საქართველოს „ოქროს ხანის“ მხატვრული და არქიტექტურული მწვერვალის მთავარი ძეგლი. რთულ ქვის ჩუქურთმებს განსაკუთრებული კულტურული ღირებულება აქვს.
• არქიტექტურული მნიშვნელობა: XIII საუკუნის ქართული ჯვარ-გუმბათოვანი არქიტექტურული სტილის საუკეთესო ნიმუში, მჭიდროდ დაკავშირებული ბეთანიასა და ქვათახევთან. განსაკუთრებით ცნობილია თავისი გარეგანი დეკორატიული ქვის ჩუქურთმების განსაკუთრებული სიმდიდრით, სირთულითა და შესრულებით, რომელიც ამ ასპექტში, შესაძლოა, თავის თანამედროვეებსაც კი აღემატება.
• ამჟამინდელი სტატუსი: მოქმედი საქართველოს მართლმადიდებელი მონასტერი (სავარაუდოდ მამათა) და ეროვნული მნიშვნელობის დაცული კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლი.

არქიტექტურული და მხატვრული აღწერა

• ექსტერიერი: მთავარ ტაძარს აქვს ჩახაზული ჯვრის გეგმა მაღალი ცენტრალური გუმბათით, რომელიც თორმეტწახნაგა მაღალ ყელზე დგას. ნაგებია ზუსტად დამუშავებული ქვის ბლოკებით. ექსტერიერი განთქმულია თავისი უაღრესად მდიდარი და დახვეწილი ქვის ორნამენტაციით:

• ფასადები: მდიდრულად მორთული სარკმლებისა და პორტალების გარშემო რთული ჩუქურთმებით, დიდი ორნამენტული ჯვრებით, რთული გეომეტრიული და მცენარეული წნული ნიმუშებითა და ფიგურული რელიეფებით (ცხოველები, მითიური არსებები).
• გუმბათის ყელი: გამოირჩევა ორნამენტირებული ცრუ თაღედითა და თითოეული სარკმლის გარშემო დახვეწილი ჩუქურთმებით.
• მთლიანობაში: დეკორატიული სქემა ფარავს ექსტერიერის დიდ ნაწილებს, ქმნის ცოცხალ და ტექსტურირებულ ზედაპირს, რაც განსაკუთრებულ ოსტატობას აჩვენებს.

• ინტერიერი: ინტერიერი ასახავს ჯვარ-გუმბათოვან გეგმარებას, მაღალი ცენტრალური სივრცით გუმბათის ქვეშ და ოთხი მკლავით. აღმოსავლეთით აფსიდი ქმნის საკურთხეველს. კედლები თავდაპირველად დაფარული იყო ფრესკებით, თუმცა მნიშვნელოვანი ნაწილი დაკარგულია ან დაზიანებულია დროთა განმავლობაში. შემორჩენილი ფრაგმენტები თავდაპირველი მოხატული მორთულობის შესახებ გვაძლევს წარმოდგენას. ქაჯიბაძე-ბარათაშვილებისა და ორბელიანების საგვარეულო საფლავები ეკლესიაში ან მის მახლობლად მდებარეობს.
• ხელოვნების ნიმუშები: უპირველესი ხელოვნების ნიმუშებია შუა საუკუნეების ქვის ჩუქურთმები, რომლებიც ფარავს ექსტერიერს და წარმოადგენს ქართული დეკორატიული ხელოვნების ზენიტს. შიგნით შემორჩენილი ფრესკების ფრაგმენტებიც მნიშვნელოვანია. დიდგვაროვანთა ოჯახის წევრების ისტორიულად მნიშვნელოვანი საფლავის ქვები კიდევ ერთ მხატვრულ და ისტორიულ შრეს მატებს.
• კომპლექსი (მონასტრები): მოიცავს მთავარ ეკლესიას, სამრეკლოს, თავდაცვითი კედლის ნაშთებს კარიბჭით, სამონასტრო სენაკების ნანგრევებს, მარანს და სხვა დაკავშირებულ ნაგებობებს მონასტრის გალავნის შიგნით, რაც ასახავს მის ისტორიას, როგორც მოქმედი სამონასტრო თემისა.

პრაქტიკული ინფორმაცია ვიზიტორებისთვის

• სამუშაო საათები: როგორც მოქმედი მონასტერი, ის ზოგადად ღიაა ვიზიტორებისთვის დღის საათებში (მაგ., 10:00-დან 17:00/18:00 საათამდე). შესვლა შეიძლება შეიზღუდოს სამონასტრო ლოცვების ან მსახურების დროს. მისი შორეული მდებარეობის გათვალისწინებით, სასურველია ადგილობრივად გადაამოწმოთ ხელმისაწვდომობა, თუ შესაძლებელია.
• შესვლის საფასური: ჩვეულებრივ შესვლა უფასოა. შემოწირულობები მისასალმებელია.
• ხელმისაწვდომობა: ფიტარეთი მდებარეობს შედარებით შორეულ ადგილას. მისასვლელად, როგორც წესი, საჭიროა მოუასფალტებელ და პოტენციურად რთულ გზებზე მგზავრობა, ხშირად საჭიროა 4WD ავტომობილი, განსაკუთრებით წვიმის ან თოვლის შემდეგ. ბოლო მონაკვეთზე შესაძლოა საჭირო გახდეს ხანმოკლე ფეხით სიარული. კომპლექსის შიგნით რელიეფი შეიძლება იყოს უსწორმასწორო. ადვილად ხელმისაწვდომი არ არის მნიშვნელოვანი მობილობის შეზღუდვის მქონე პირებისთვის.
• წესები და ეტიკეტი:

• ჩაცმულობის წესები: სავალდებულოა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ჩაცმულობის კოდექსის მკაცრი დაცვა: ქალებს უნდა ეცვათ მუხლს ქვემოთ ქვედაბოლოები და თავზე დაიფარონ მანდილი; მამაკაცებს უნდა ეცვათ გრძელი შარვალი; მხრები დაფარული უნდა იყოს ყველასთვის. ვიზიტორები მომზადებულები უნდა მივიდნენ.
• ფოტო/ვიდეო გადაღება: ზოგადად ნებადართულია გარეთ. ტაძრის შიგნით ფოტოგადაღება (განსაკუთრებით ელვაშუქით) შეიძლება შეზღუდული ან აკრძალული იყოს დარჩენილი ფრესკების დასაცავად. ყოველთვის პატივი ეცით ნიშნებსა და სამონასტრო თემის წესებს. ნუ გადაუღებთ ბერებს პირდაპირი ნებართვის გარეშე.
• ქცევა: შეინარჩუნეთ სიჩუმე და გამოიჩინეთ პატივისცემა მოქმედი მონასტრისთვის შესაფერისი ქცევით. ნუ შეაწუხებთ ბერებს ან მიმდინარე მსახურებას.

• კეთილმოწყობა: მონასტრის ტერიტორიაზე კეთილმოწყობა მინიმალურია. შესაძლოა ხელმისაწვდომი იყოს საბაზისო საპირფარეშოები. ადგილზე არ არის მაღაზიები ან კაფეები. ვიზიტორებმა თან უნდა იქონიონ საკუთარი წყალი და საჭირო მარაგი. უახლოესი მნიშვნელოვანი ქალაქი სერვისებით არის თეთრიწყარო.
• მსახურების დრო: რეგულარული მართლმადიდებლური მსახურებები ტარდება სამონასტრო თემის მიერ. ვიზიტორებს შესაძლოა შეეძლოთ მსახურების ნაწილზე დასწრება, თუ შესაფერის დროს იმყოფებიან, იმ პირობით, რომ დარჩებიან პატივისცემით და შეუმჩნევლად.