ტიმოთესუბნის მონასტერი

About this activity

ტიმოთესუბნის მონასტერი: საქართველოს ოქროს ხანის მარგალიტი

მიმოხილვა

ტიმოთესუბნის მონასტერი, ოფიციალურად ცნობილი როგორც ღვთისმშობლის მიძინების სახელობის მონასტერი, შუა საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრებისა და ხელოვნების სახელგანთქმული ძეგლია, რომელიც ბორჯომთან ახლოს, მდინარე გუჯარეთისწყლის ხეობის ტყიან ფერდობზე მდებარეობს. ის წარმოადგენს საქართველოს „ოქროს ხანის“ კულტურული და მხატვრული მიღწევების ბრწყინვალე მაგალითს, თამარ მეფის მეფობის პერიოდიდან, და ძირითადად თარიღდება XII საუკუნის ბოლოთი და XIII საუკუნის დასაწყისით.

მონასტერი თავისი არსებობით ევალება შალვა თორელ-ახალციხელის მფარველობას, გამოჩენილი დიდგვაროვნისა და სარდლისა, რომელიც ცნობილი იყო თამარ მეფისადმი ერთგულებითა და ბრძოლებში სიმამაცით. შალვამ, რომელიც მოგვიანებით მოწამეობრივად აღესრულა და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ წმინდანად შეირაცხა როგორც წმინდა შალვა ახალციხელი, მთავარი ტაძრის მშენებლობა დაახლოებით 1195-1215 წლებში შეუკვეთა, სავარაუდოდ, იმ ადგილას, სადაც უფრო ადრეული სამონასტრო სავანე არსებობდა, შესაძლოა X საუკუნიდან.

არქიტექტურულად, მთავარი მიძინების ეკლესია ამ პერიოდისთვის გავრცელებული ჯვარ-გუმბათოვანი (ანუ ჩახაზული ჯვრის ტიპის) გეგმის შესანიშნავი ნიმუშია. ის განსაკუთრებით აღსანიშნავია იმით, რომ ძირითადად გამომწვარი მოვარდისფრო ქართული აგურითაა ნაგები – არჩევანი, რომელიც, მართალია, ეპოქისთვის დამახასიათებელია, მაგრამ განასხვავებს მას მრავალი სხვა თანადროული დიდი ეკლესიისგან, რომლებიც ძირითადად თლილი ქვითაა აგებული. ნაგებობა გამოირჩევა ჰარმონიული პროპორციებითა და მკაფიოდ გამოხატული ჯვრის ფორმის სილუეტით, რომელსაც მაღალი ცენტრალური გუმბათი აგვირგვინებს.

თუმცა, ტიმოთესუბნის უდიდესი დიდება მის ინტერიერშია. ეკლესიაში დაცულია შუა საუკუნეების ქართული ფრესკების ერთ-ერთი ყველაზე ვრცელი, კარგად შემონახული და მხატვრულად მნიშვნელოვანი ციკლი. შესრულებული ტაძრის აგებიდან მალევე, დაახლოებით 1205-1215 წლებში, ეს ცოცხალი კედლის მხატვრობა თითქმის ყველა შიდა ზედაპირს ფარავს. განთქმული თავისი დინამიური კომპოზიციებით, ექსპრესიული ფიგურებით, მდიდარი იკონოგრაფიული პროგრამითა და ფერთა შესანიშნავი გამოყენებით (განსაკუთრებით ძვირფასი ლაჟვარდისფერი ლურჯი), ფრესკები ასახავს ქრისტეს ცხოვრების სცენებს, ძველი აღთქმის ფიგურებს, მრავალ წმინდანს და ისტორიულ პორტრეტებს, მათ შორის, სავარაუდოდ, თავად ქტიტორს, წმინდა შალვას. ეს მხატვრობა ქართული მონუმენტური ხელოვნების შედევრად ითვლება, რომელიც ასახავს თანადროულ ბიზანტიურ გავლენებს, მაგრამ ინარჩუნებს მკაფიო ადგილობრივ ხასიათს და საერთაშორისო სამეცნიერო ყურადღებაც მიიპყრო.

გადაიტანა რა დაცემის პერიოდები საქართველოს ოქროს ხანის შემდეგ, სავარაუდოდ დაზარალდა რეგიონული შემოსევებისა და არასტაბილურობის დროს, მონასტერმა XIX საუკუნეში გარკვეული შეკეთება განიცადა და საბჭოთა პერიოდში ძეგლად იქნა აღიარებული. პოსტსაბჭოთა პერიოდში ტიმოთესუბანში სამონასტრო ცხოვრება აღორძინდა და მისი ფასდაუდებელი ფრესკების შესანარჩუნებლად მნიშვნელოვანი საკონსერვაციო სამუშაოები ჩატარდა, ზოგჯერ საერთაშორისო თანამშრომლობითაც. დღეს ტიმოთესუბანი წარმოადგენს მოქმედ მონასტერს და სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლს, რომელიც შუა საუკუნეების საქართველოს სულიერი ერთგულების, მხატვრული ბრწყინვალებისა და ისტორიული კონტექსტის ღრმა გაგების საშუალებას იძლევა.

ძირითადი საიდენტიფიკაციო მონაცემები

• სრული სახელი: ტიმოთესუბნის ღვთისმშობლის მიძინების სახელობის მონასტერი.
• საერთო ალტერნატიული სახელი: ტიმოთესუბნის მონასტერი ან ტიმოთესუბნის ეკლესია.
• ტიპი: საქართველოს მართლმადიდებელი მონასტერი (მოქმედი, მამათა). მთავარი ნაგებობაა მიძინების ეკლესია.
• მდებარეობა: მდებარეობს სოფელ ტიმოთესუბნის მახლობლად, მდინარე გუჯარეთისწყლის ხეობის ტყიან ფერდობზე, ბორჯომის მუნიციპალიტეტში, სამცხე-ჯავახეთის მხარეში, საქართველოში. მდებარეობს ქალაქ ბორჯომიდან დაახლოებით 18 კმ-ით სამხრეთ-აღმოსავლეთით.

ისტორიული ფონი

• დაარსება: ამჟამინდელი მთავარი ტაძარი აგებულია დაახლოებით 1195-1215 წლებში შალვა ახალციხელის მფარველობით, რომელიც თამარ მეფის დროს გამოჩენილი ფეოდალი და სარდალი იყო. ითვლება, რომ ის ცვლის ან მოიცავს უფრო ადრეული მონასტრის ნაწილებს, რომელიც შესაძლოა X-XI საუკუნეებით თარიღდება.
• მნიშვნელოვანი თარიღები და მოვლენები:

• X-XI სს.: სავარაუდოდ არსებობდა ადრეული მონასტერი.
• დაახლ. 1195-1215 წწ.: ამჟამინდელი მიძინების ეკლესიის მშენებლობა.
• დაახლ. 1205-1215 წწ.: ინტერიერის ვრცელი მოხატვა (ფრესკები).
• XIII საუკუნის შემდგომ: აქტიურობის პერიოდებს მოჰყვა სავარაუდო დაცემა რეგიონული კონფლიქტების (ოსმალთა/სპარსთა შემოსევები) და არასტაბილურობის გამო.
• XIX საუკუნე: დაფიქსირებულია მცირე შეკეთებები.
• საბჭოთა პერიოდი: შესწავლილია როგორც ისტორიული ძეგლი; არააქტიური, როგორც რელიგიური დაწესებულება.
• პოსტსაბჭოთა ეპოქა (XX ს. ბოლო/XXI ს. დასაწყისი): მამათა სამონასტრო ცხოვრების აღორძინება; ფრესკებზე ფოკუსირებული მნიშვნელოვანი საკონსერვაციო პროექტები.

• ისტორიული პირები: წმინდა შალვა ახალციხელი (ქტიტორი/მფარველი, გ. 1227), თამარ მეფე (მმართველი მონარქი, 1184-1213). ფრესკების ანონიმური ოსტატი მხატვრები.
• ლეგენდები: ტიმოთესუბანთან დაკავშირებული კონკრეტული, ფართოდ გავრცელებული ლეგენდები არ არის ცნობილი, გარდა წმინდა შალვას ცხოვრებასა და მოწამეობასთან დაკავშირებული ისტორიული ცნობებისა.

მნიშვნელობა და დანიშნულება

• რელიგიური მნიშვნელობა: ღვთისმშობლის მიძინების სახელობის მოქმედი მამათა მონასტერი. განსაკუთრებული პატივისცემით სარგებლობს მისი დამაარსებლის, წმინდა შალვა მოწამის გამო. ის იზიდავს მომლოცველებსა და მნახველებს, რომლებიც ლოცვასა და სულიერ კავშირს ეძებენ.
• კულტურული მნიშვნელობა: საქართველოს „ოქროს ხანის“ ერთ-ერთი მთავარი ძეგლი. მისი ფრესკები საერთაშორისოდ აღიარებულია, როგორც შუა საუკუნეების ქართული (და უფრო ფართოდ, ბიზანტიური გავლენის მქონე) ხელოვნების შედევრი.
• არქიტექტურული მნიშვნელობა: XII-XIII საუკუნეების ქართული ჯვარ-გუმბათოვანი არქიტექტურული სტილის მნიშვნელოვანი ნიმუში. აღსანიშნავია მისი ძირითადი სამშენებლო მასალით – ვარდისფერი ქართული აგურით და მისი კარგად შემონახული სტრუქტურით, რომელიც ეპოქის ესთეტიკას ასახავს.
• ამჟამინდელი სტატუსი: მოქმედი საქართველოს მართლმადიდებელი მამათა მონასტერი და ეროვნული მნიშვნელობის დაცული კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლი, რომელიც იზიდავს როგორც რელიგიურ მნახველებს, ისე კულტურულ ტურისტებს.

არქიტექტურული და მხატვრული აღწერა

• ექსტერიერი: ეკლესია მიჰყვება კლასიკურ ჩახაზული ჯვრის გეგმას, გამორჩეული ცენტრალური გუმბათით, რომელიც მაღალ ყელზეა აღმართული და შიგნიდან ეყრდნობა ორ თავისუფლად მდგომ ბურჯსა და ორ ბურჯს, რომლებიც საკურთხევლის კედელთანაა შერწყმული. ნაგებია უპირატესად ვარდისფერი აგურით, ქვა შერჩევით გამოიყენება საძირკვლისთვის ან დეკორატიული დეტალებისთვის. ფასადები შედარებით თავშეკავებული მორთულობით გამოირჩევა, რომელიც ეყრდნობა აგურის წყობის ნიმუშებს, ცრუ თაღებს, ჩაღრმავებულ ჯვრებსა და მორთულ სარკმლის ჩარჩოებს.
• ინტერიერი: შიდა სივრცე განისაზღვრება ჯვრის ფორმითა და ცენტრალური აღმავალი გუმბათით. აღმოსავლეთი მკლავი სრულდება ღრმა საკურთხევლის აფსიდით. განმსაზღვრელი მახასიათებელია კედლების, კამარებისა და ბურჯების თითქმის სრული დაფარვა მაღალი ხარისხის ფრესკებით.
• ხელოვნების ნიმუშები: ტიმოთესუბნის ფრესკები (დაახლ. 1205-1215 წწ.) განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია. ისინი წარმოადგენენ შუა საუკუნეების საქართველოს ერთ-ერთ ყველაზე სრულყოფილ და მხატვრულად დასრულებულ კედლის მხატვრობის ანსამბლს. ძირითადი მახასიათებლებია:

• ცოცხალი ფერები: განსაკუთრებით ძვირფასი ლაჟვარდისფერი ლურჯის ფართო გამოყენება.
• დინამიური კომპოზიცია და ექსპრესიული ფიგურები: მიუთითებს იმ დროის მაღალ მხატვრულ სტანდარტებზე.
• მდიდარი იკონოგრაფია: მოიცავს ქრისტეს ცხოვრების დეტალურ ციკლებს, გამორჩეულ მიძინების სცენას, ძველი აღთქმის წინასწარმეტყველთა გამოსახულებებს, მრავალ წმინდანსა და მოწამეს, და უნიკალურ ისტორიულ პორტრეტებს (შესაძლოა წმ. შალვა და თამარ მეფის სამეფო ოჯახის წევრები).

• კომპლექსი (მონასტრები): სამონასტრო კომპლექსი მოიცავს მთავარ მიძინების ეკლესიას, ახლოს მდებარე მცირე ერთნავიან სამლოცველოს, ადრეული ნაგებობების ნანგრევებს, გალავნის ნაშთებს და თანამედროვე შენობებს, სადაც განთავსებულია ბერების სენაკები და შესაძლოა სხვა აუცილებელი ნაგებობები, როგორიცაა სატრაპეზო.

პრაქტიკული ინფორმაცია ვიზიტორებისთვის

• სამუშაო საათები: ჩვეულებრივ ხელმისაწვდომია ვიზიტორებისთვის ყოველდღე, დღის საათებში (მაგ., 10:00-დან 18:00 საათამდე). თუმცა, რადგან ეს მოქმედი მონასტერია, დრო შეიძლება შეიცვალოს და შესვლა შეიძლება შეიზღუდოს მსახურების დროს.
• შესვლის საფასური: მონასტრის ტერიტორიაზე და ტაძარში შესვლა, როგორც წესი, უფასოა. შემოწირულობები მისასალმებელია.
• ხელმისაწვდომობა: ტიმოთესუბანში მისასვლელად საჭიროა მთავარი გზიდან მეორეხარისხოვანი გზით მგზავრობა, რომელიც შეიძლება ნაწილობრივ მოუასფალტებელი იყოს. თავად ადგილზე არის უსწორმასწორო რელიეფი და საფეხურები, რაც ართულებს გადაადგილებას მობილობის პრობლემების მქონე ვიზიტორებისთვის.
• წესები და ეტიკეტი:

• ჩაცმულობის წესები: მკაცრად დაცულია. ქალებს უნდა ეცვათ მუხლს ქვემოთ ქვედაბოლო ან კაბა და თავზე დაიფარონ მანდილი. მამაკაცებს უნდა ეცვათ გრძელი შარვალი. ყველასთვის მხრები დაფარული უნდა იყოს. რეკომენდებულია თან იქონიოთ შესაბამისი ტანსაცმელი.
• ფოტო/ვიდეო გადაღება: ტაძრის შიგნით, განსაკუთრებით ფრესკების გადაღება, როგორც წესი, მკაცრად აკრძალულია ან მკაცრად შეზღუდულია (კატეგორიულად იკრძალება ელვაშუქის (ფლეშის) გამოყენება), რათა არ დაზიანდეს ნაზი პიგმენტები. ყოველთვის შეამოწმეთ გამოკრული წესები და დაემორჩილეთ მათ. ნუ გადაუღებთ ბერებს ნებართვის გარეშე.
• ქცევა: შეინარჩუნეთ სიჩუმე და პატივი ეცით რელიგიურ ატმოსფეროსა და მხატვრულ მემკვიდრეობას. ნუ შეეხებით ფრესკებს ან კედლებს. გაითვალისწინეთ მიმდინარე სამონასტრო ცხოვრება.

• კეთილმოწყობა: შესაძლოა ხელმისაწვდომი იყოს საბაზისო საპირფარეშოები. შეიძლება ფუნქციონირებდეს პატარა ჯიხური, სადაც სანთლები ან რელიგიური ნივთები იყიდება. ადგილზე არ არის კაფეები ან დიდი ვიზიტორთა ცენტრები. უახლოესი ქალაქები/სოფლები გთავაზობთ მეტ სერვისს.
• მსახურების დრო: რეგულარული მართლმადიდებლური მსახურებები ტარდება სამონასტრო თემის მიერ მათი შიდა განრიგის შესაბამისად. ვიზიტორებს შეუძლიათ დაესწრონ მსახურების ნაწილს, თუ შესაფერის დროს იმყოფებიან, მაგრამ უნდა მოიქცნენ შეუმჩნევლად და პატივისცემით.