დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსი

About this activity

დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსი

მიმოხილვა

დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსი წარმოადგენს კლდეში ნაკვეთი ქართული მართლმადიდებლური მონასტრებისა და სენაკების ვრცელ და უჩვეულო ქსელს, რომელიც დრამატულად არის გადაჭიმული გარეჯის მთის ნახევრად უდაბურ კალთებზე, საქართველოსა და აზერბაიჯანის საზღვარზე. VI საუკუნეში დაარსებული წმინდა დავით გარეჯელის მიერ, ერთ-ერთი პატივსაცემი ცამეტი ასურელი მამათაგანისა, ეს უნიკალური კომპლექსი საუკუნეების განმავლობაში საქართველოს ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს სულიერ, კულტურულ და ხელოვნების ცენტრად ჩამოყალიბდა.

წმინდა დავითი თავდაპირველად მთის ჩრდილოეთ კალთაზე ბუნებრივ მღვიმეში დასახლდა, რითაც საფუძველი ჩაუყარა იმას, რაც შემდგომ კომპლექსის გული – წმინდა დავითის ლავრა გახდა. მისმა მოწაფეებმა და ბერთა შემდგომმა თაობებმა გააფართოვეს სამონასტრო თემი, გამოკვეთეს ასობით სენაკი, ეკლესია, სამლოცველო და სატრაპეზო პირდაპირ ქვიშაქვის კლდეებში. კომპლექსმა თავის ზენიტს XI-XIII საუკუნეებში, საქართველოს ოქროს ხანაში მიაღწია, სარგებლობდა სამეფო მფარველობით და ყვაოდა როგორც თეოლოგიის, ხელნაწერთა გადაწერისა და გამორჩეული ფრესკული მხატვრობის ცენტრი. სხვადასხვა მონასტერში აღმოჩენილი კედლის მხატვრობა ქმნის ქართული მონუმენტური ხელოვნების უნიკალურ სკოლას, რომელიც ასახავს არა მხოლოდ რელიგიურ სცენებს, არამედ ისტორიულ პირთა, მათ შორის ქართველ მონარქთა, როგორიცაა დავით აღმაშენებელი და თამარ მეფე, ფასდაუდებელ პორტრეტებს.

დავითგარეჯის ისტორია აღინიშნება როგორც აყვავების, ისე განადგურების პერიოდებით. მან მრავალი შემოსევა განიცადა, რომელთაგან ყველაზე კატასტროფული იყო სპარსეთის შაჰის, აბას I-ის თავდასხმა 1615 წელს, როდესაც, გადმოცემით, აღდგომის ღამეს ათასობით ბერი (დაახლოებით 6000) ეწამა და განადგურდა უთვალავი საგანძური და ხელნაწერი. მიუხედავად დაცემისა და თითქმის მიტოვების პერიოდებისა, განსაკუთრებით საბჭოთა ეპოქაში, როდესაც ტერიტორია სამხედრო წვრთნებისთვის გამოიყენებოდა, საქართველოს დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ მთავარ ლავრაში სამონასტრო ცხოვრება აღორძინდა.

დღეს დავითგარეჯა ქართული სარწმუნოებისა და კულტურული იდენტობის მძლავრ სიმბოლოდ დგას, იზიდავს როგორც მომლოცველებს, ისე ტურისტებს. თუმცა, მისმა მდებარეობამ საზღვარზე გამოიწვია მიმდინარე დავა საქართველოსა და აზერბაიჯანს შორის კომპლექსის გარკვეული ნაწილების (მათ შორის უდაბნოსა და ჩიჩხიტურის მონასტრების) მფლობელობაზე, რომლებიც სამხრეთ კალთებზე მდებარეობს. ეს დავა კრიტიკულად აისახება ამ სადავო ტერიტორიებზე არსებული ფასდაუდებელი კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნებასა და ხელმისაწვდომობაზე, რაც კომპლექსს, მისი ღრმა ისტორიული და სულიერი მნიშვნელობის პარალელურად, თანამედროვე გეოპოლიტიკური მგრძნობელობის მქონე ადგილად აქცევს.

ძირითადი საიდენტიფიკაციო მონაცემები

• სრული სახელწოდება: დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსი. ასევე ხშირად მოიხსენიება როგორც დავითგარეჯა ან უბრალოდ გარეჯა. იგი მოიცავს მრავალ ცალკეულ მონასტერს, რომელთაგან წმინდა დავითის ლავრა არის მთავარი და ამჟამად მოქმედი.
• ტიპი: სამონასტრო კომპლექსი (ქართული მართლმადიდებლური), ვრცელი კლდეში ნაკვეთი არქიტექტურით (გამოქვაბული მონასტრები).
• მდებარეობა: გადაჭიმულია გარეჯის მთის კალთებსა და ქედებზე, შორეულ ნახევარუდაბნოს ლანდშაფტში, საქართველოს (კახეთის რეგიონი, საგარეჯოს მუნიციპალიტეტი) და აზერბაიჯანის (აღსტაფის რაიონი) საზღვარზე. მთავარი ლავრა მდებარეობს ჩრდილოეთ კალთაზე, თბილისიდან დაახლოებით 60-70 კმ-ით სამხრეთ-აღმოსავლეთით.

ისტორიული ფონი

• დაარსება: დაარსდა ახ.წ. VI საუკუნის პირველ ნახევარში წმინდა დავით გარეჯელის მიერ, ერთ-ერთი ცამეტი ასურელი მამათაგანისა, რომელთაც საქართველოში ქრისტიანობის განმტკიცება მიეწერებათ.
• მნიშვნელოვანი თარიღები და მოვლენები:

• VI საუკუნე: ლავრის დაარსება წმ. დავითის მიერ.
• IX-XIII საუკუნეები: დიდი გაფართოება და ოქროს ხანა; მრავალი მონასტრის განვითარება (დოდოს რქა, ნათლისმცემელი, უდაბნო, ჩიჩხიტური, ბერთუბანი და სხვ.), ფართომასშტაბიანი ფრესკული მხატვრობა, სამეფო მფარველობა.
• XIII საუკუნიდან: დაზარალდა მონღოლთა შემოსევებისგან და შემდგომი დაცემის პერიოდები.
• 1615 წელი: შაჰ-აბას I-ის გამანადგურებელი შემოსევა, ბერების ხოცვა-ჟლეტა, ხელოვნებისა და ხელნაწერების განადგურება.
• საბჭოთა ეპოქა: მონასტრების დახურვა, სამონასტრო ცხოვრების შეწყვეტა, ტერიტორიის სამხედრო გამოყენება, რამაც ზიანი მიაყენა კომპლექსს.
• 1991 წლის შემდეგ: სამონასტრო ცხოვრების აღორძინება წმ. დავითის ლავრაში; კომპლექსი ხდება მთავარი მომლოცველობისა და ტურისტული დანიშნულების ადგილი; საქართველო-აზერბაიჯანის საზღვრის დავის წარმოშობა კომპლექსის სამხრეთ ნაწილებთან დაკავშირებით.

• ისტორიული ფიგურები: წმ. დავით გარეჯელი, წმ. დოდო გარეჯელი, წმ. ლუკიანე, წმ. ილარიონ ქართველი, მეფე დავით IV აღმაშენებელი, თამარ მეფე, დემეტრე I, ონოფრე გარეჯელი.
• ლეგენდები: წმ. დავითთან დაკავშირებული სასწაულები (სამკურნალო ცრემლები, იერუსალიმიდან წამოღებული წმინდა ქვა), 6000 მოწამის მარტვილობა 1616 წლის აღდგომას.

მნიშვნელობა და დანიშნულება

• რელიგიური მნიშვნელობა: საქართველოს ერთ-ერთი უწმინდესი ადგილი, დაარსებული დიდი წმინდანის მიერ. მთავარი მომლოცველობის ცენტრი, სადაც დაბრძანებულია წმ. დავითის, დოდოსა და ლუკიანეს ნაწილები. ქართული მართლმადიდებლობისა და ეროვნული მედეგობის მძლავრი სიმბოლო.
• კულტურული მნიშვნელობა: ქართული შუა საუკუნეების კულტურის, სწავლულობისა და ხელოვნების უმნიშვნელოვანესი ცენტრი. ფრესკები წარმოადგენს ქართული ხელოვნების მემკვიდრეობის უნიკალურ და სასიცოცხლო ნაწილს. მისი, როგორც ეროვნული მემკვიდრეობის, სტატუსს ხაზს უსვამს მიმდინარე საზღვრის დავა.
• არქიტექტურული მნიშვნელობა: გამოქვაბული მონასტრის არქიტექტურის შესანიშნავი და ვრცელი მაგალითი, რომელიც ასახავს მკაცრ გარემოსთან ადაპტაციასა და კლდეში კვეთის დახვეწილ ტექნიკას საუკუნეების განმავლობაში.
• მიმდინარე სტატუსი: წმინდა დავითის მთავარი ლავრა მოქმედი მამათა მონასტერია. კომპლექსის სხვა ნაწილები მერყეობს შემონახული ძეგლებიდან ნანგრევებამდე. მნიშვნელოვან ნაწილებზე სამხრეთ კალთაზე (უდაბნო, ჩიჩხიტური, ბერთუბანი) წვდომა ამჟამად შეზღუდულია საზღვრის დავის გამო. ხელმისაწვდომი ლავრის ტერიტორია კულტურული ტურიზმის მთავარი დანიშნულების ადგილია.

არქიტექტურული და მხატვრული აღწერა

• ექსტერიერი: კომპლექსი ხასიათდება ასობით კლდეში ნაკვეთი სენაკით, ეკლესიით, სამლოცველოთი, სატრაპეზოთი და საცხოვრებელი სადგომით, რომლებიც განლაგებულია მრავალ დონეზე და დაკავშირებულია ბილიკებითა და კლდეში ნაკვეთი კიბეებით. მთავარი ლავრა ასევე მოიცავს მოგვიანებით აგებულ მიწისზედა ნაგებობებს, როგორიცაა თავდაცვითი კედლები, კოშკი და დამხმარე შენობები, ძირითადი გამოქვაბული სტრუქტურების გვერდით. დრამატული, მშრალი ლანდშაფტი კომპლექსის იდენტობის განუყოფელი ნაწილია.
• ინტერიერი: გამოქვაბულები მერყეობს უბრალო, მცირე ზომის სენაკებიდან ასკეტი ბერებისთვის, უფრო დიდ, არქიტექტურულად ფორმირებულ ეკლესიებამდე, კლდეში ნაკვეთი აფსიდებით, კანკელის საძირკვლებითა და სამარხებით. სატრაპეზოები ხშირად გამოირჩევა კლდისგან გამოკვეთილი გრძელი ქვის მაგიდებითა და სკამებით.
• მხატვრული ნამუშევრები: დავითგარეჯა მსოფლიოში ცნობილია თავისი ფრესკების ვრცელი ციკლებით, რომლებიც თარიღდება VIII-XVIII საუკუნეებით (პიკი XI-XIII სს.). ეს კედლის მხატვრობა, რომელიც კომპლექსის მრავალ ეკლესიასა და სატრაპეზოშია ნაპოვნი (თუმცა ბევრი მათგანი ახლა მიუწვდომელია), ასახავს ბიბლიურ სიუჟეტებს, წმინდანებს, ეკლესიის მამებსა და ისტორიულად უმნიშვნელოვანეს ქართველ მეფეთა და ქტიტორთა პორტრეტებს. ისინი წარმოადგენენ ქართული მონუმენტური მხატვრობის გამორჩეულ “გარეჯის სკოლას”.
• კომპლექსი: მოიცავს დაახლოებით 15-20 ცალკეულ მონასტერს, რომლებიც დიდ ტერიტორიაზეა გაშლილი. საკვანძო ადგილებია: წმინდა დავითის ლავრა (მთავარი კომპლექსი), უდაბნო, ჩიჩხიტური, ნათლისმცემელი, დოდოს რქა, ბერთუბანი, ქოლაგირი, თეთრი სენაკები და სხვ. მთავარი ლავრა შეიცავს წმ. დავითის თავდაპირველ გამოქვაბულ-სენაკს, ფერისცვალების ეკლესიას (სადაც დამაარსებელთა საფლავებია), ისტორიულ სატრაპეზოს მნიშვნელოვანი მხატვრობით, ბერთა სენაკებსა და თავდაცვით ნაგებობებს.

პრაქტიკული ინფორმაცია ვიზიტორებისთვის

• წვდომის შენიშვნა: წმინდა დავითის მთავარი ლავრა და ჩრდილოეთ კალთაზე არსებული ტერიტორიები ზოგადად ხელმისაწვდომია ვიზიტორებისთვის. თუმცა, ქედის სამხრეთ კალთაზე მდებარე მონასტრები (მათ შორის უდაბნო, ჩიჩხიტური, ბერთუბანი თავისი მნიშვნელოვანი ფრესკებით) ამჟამად მიუწვდომელია ქართული მხრიდან მიმდინარე საზღვრის დავისა და აზერბაიჯანის მესაზღვრეების მიერ კონტროლის გამო. ნუ შეეცდებით ქედის თხემის გადაკვეთას.
• გახსნის საათები: ხელმისაწვდომი ლავრის ტერიტორია, როგორც წესი, ღიაა ყოველდღე დღის საათებში, დაახლოებით დილის 9:00/10:00-დან საღამოს 5:00/6:00-მდე. დრო შეიძლება სეზონურად იცვლებოდეს.
• შესვლის საფასური: ზოგადად, მთავარ ლავრის ტერიტორიაზე ოფიციალური შესვლის საფასური არ არის. მონასტრისთვის შემოწირულობები მისასალმებელია. პარკირება შეიძლება მოიცავდეს არაფორმალურ გადასახადს.
• ხელმისაწვდომობა: ბოლო მისასვლელი გზა შეიძლება იყოს რთული (გრუნტის). თავად ტერიტორია მოიცავს უსწორმასწორო, კლდოვან რელიეფზე სიარულს, ფერდობებისა და კლდეში ნაკვეთი კიბეების ჩათვლით. მონახულება მოითხოვს ზომიერ ფიზიკურ მომზადებას და არ არის შესაფერისი მნიშვნელოვანი მობილობის შეზღუდვის მქონე პირებისთვის ან ეტლებისთვის. ზედა გამოქვაბულებამდე ასვლა მოიცავს ციცაბო აღმართებს.
• წესები და ეტიკეტი:

• ჩაცმულობის წესი: საჭიროა მართლმადიდებლური ჩაცმულობის წესების მკაცრი დაცვა. ქალები: მუხლს ქვემოთ კაბა/ქვედაბოლო (მოსახვევები ხშირად ხელმისაწვდომია), თავდაბურული (თავსაბურავები ხშირად ხელმისაწვდომია), დაფარული მხრები. მამაკაცები: გრძელი შარვალი (არა შორტები), დაფარული მხრები.
• ფოტო/ვიდეო გადაღება: ზოგადად დაშვებულია გარეთ. ეკლესიების ან ფრესკებიანი გამოქვაბულების შიგნით ფოტოგადაღება (განსაკუთრებით განათებით) შეიძლება აკრძალული ან შეზღუდული იყოს. ყოველთვის იკითხეთ ბერებისგან ნებართვა, თუ არ ხართ დარწმუნებული, და არასოდეს გადაუღოთ ფოტო ბერებს აშკარა თანხმობის გარეშე. გამოიჩინეთ პატივისცემა მსახურების დროს.
• ქცევა: შეინარჩუნეთ სიჩუმე და პატივისცემითი ქცევა, რომელიც შეეფერება მოქმედ მონასტერსა და წმინდა ადგილს. ნუ შეაწუხებთ ბერებს ან ღვთისმსახურებას. მოერიდეთ ყვირილს ან ხმამაღალ საუბრებს. იარეთ მონიშნულ ბილიკებზე და ნუ აძვრებით მყიფე სტრუქტურებზე ან კლდეებზე. გაითვალისწინეთ გაფრთხილებები საზღვართან დაკავშირებით და ნუ შეეცდებით სამხრეთ კალთებზე გადასვლას.

• ინფრასტრუქტურა: ძირითადი საპირფარეშოები ხელმისაწვდომია მთავარ სადგომთან/შესასვლელთან. მცირე საეკლესიო მაღაზიაში შეიძლება იყიდებოდეს სანთლები, ხატები, წიგნები ან მონასტრის პროდუქტები (მაგ., ღვინო). უშუალოდ ლავრაში კაფეები ან ვრცელი მაღაზიები არ არის; ვიზიტორებმა უნდა იქონიონ საკმარისი წყალი (განსაკუთრებით ზაფხულში) და საჭირო საკვები. ადგილზე შეიძლება შემოგთავაზონ შეზღუდული არაფორმალური გიდის მომსახურება.
• ღვთისმსახურების დრო: როგორც მოქმედ მონასტერში, რეგულარულად ტარდება მსახურებები (ლიტურგია, ლოცვები), განსაკუთრებით კვირაობით და დიდ დღესასწაულებზე. დრო ცვალებადია და ტურისტებისთვის გარკვეულ საეკლესიო სივრცეებზე წვდომა შეიძლება შეიზღუდოს მსახურების დროს.