შიდა ქართლში, კასპის მუნიციპალიტეტის სოფელ წინარეხის მახლობლად, მდინარე კავთურას ხეობაში, ისტორიულ ნასოფლარზე მდებარეობს წინარეხის სამონასტრო კომპლექსი. ეს არ არის ერთი, კონკრეტულ ეპოქაში აგებული ძეგლი, არამედ საუკუნეების განმავლობაში ჩამოყალიბებული არქიტექტურული ანსამბლი, სადაც ერთმანეთის გვერდით დგას სხვადასხვა პერიოდის ნაგებობები. კომპლექსის მთავარი დომინანტი XII-XIII საუკუნეების ჯვარპატიოსნის სახელობის ბრწყინვალე გუმბათოვანი ტაძარია, რომელიც საქართველოს „ოქროს ხანის“ ხუროთმოძღვრების გამორჩეული ნიმუშია. მის გვერდით კი დგას მცირე ზომის, VIII-IX საუკუნეების დარბაზული ეკლესია, რაც ამ ადგილის უწყვეტ რელიგიურ მნიშვნელობაზე მიუთითებს.

კომპლექსს ასევე მოიცავს გვიანი შუა საუკუნეების სამრეკლოსა და გალავნის ფრაგმენტებს. წინარეხის ჯვარპატიოსანი თვალნათლივ გვიჩვენებს, თუ როგორ ვითარდებოდა ქართული საეკლესიო არქიტექტურა საუკუნეების განმავლობაში – ადრეული შუა საუკუნეების სადა და ასკეტური ფორმებიდან განვითარებული ფეოდალური ხანის მდიდრულ, დეკორირებულ და რთულ არქიტექტურულ კომპოზიციებამდე.

ფუნდამენტური იდენტიფიკაცია

• ოფიციალური სახელი: წინარეხის ჯვარპატიოსნის სახელობის სამონასტრო კომპლექსი
• ტიპი: სამონასტრო კომპლექსი
• მდებარეობა: სოფელი წინარეხი, კასპის მუნიციპალიტეტი, შიდა ქართლის მხარე, საქართველო.
• სტატუსი: საქართველოს ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის უძრავი კულტურის ძეგლი

ისტორიული კონტექსტი

• ადრეული პერიოდი (VIII-IX სს.): ამ პერიოდში აიგო კომპლექსის ტერიტორიაზე არსებული მცირე ზომის დარბაზული ეკლესია, რაც ამ ადგილის უძველეს სამონასტრო ისტორიაზე მიუთითებს.
• განვითარებული შუა საუკუნეები (XII-XIII სს.): საქართველოს სამეფოს პოლიტიკური და კულტურული აყვავების ხანაში აშენდა კომპლექსის მთავარი ნაგებობა – ჯვარპატიოსნის გუმბათოვანი ტაძარი.
• გვიანი შუა საუკუნეები (XVI-XVIII სს.): ქვეყნისთვის მძიმე პერიოდში კომპლექსს დაემატა სამრეკლო და თავდაცვითი ზღუდე (გალავანი), რომელთაგან დღეს მხოლოდ ფრაგმენტებია შემორჩენილი.

მნიშვნელობა და დანიშნულება

• ისტორიული მნიშვნელობა: კომპლექსი შიდა ქართლის რეგიონის ისტორიული და არქიტექტურული განვითარების თვალსაჩინო მაგალითია, რომელიც ასახავს პერიოდს VIII საუკუნიდან გვიან შუა საუკუნეებამდე.
• არქიტექტურული მნიშვნელობა: ჯვარპატიოსნის მთავარი ტაძარი წარმოადგენს XII-XIII საუკუნეების ქართული გუმბათოვანი არქიტექტურის კლასიკურ ნიმუშს. კომპლექსში ორი სხვადასხვა ეპოქის ეკლესიის არსებობა არქიტექტურული სტილების შედარების უნიკალურ შესაძლებლობას იძლევა.
• ხელოვნებათმცოდნეობითი მნიშვნელობა: მთავარი ტაძრის ფასადების მდიდარი დეკორატიული მორთულობა, ჩუქურთმები და რელიეფები შუა საუკუნეების ქართული ქვაზე კვეთის ხელოვნების მაღალმხატვრულ ნიმუშს წარმოადგენს.

არქიტექტურისა და ხელოვნების აღწერა

• ჯვარპატიოსნის მთავარი ტაძარი (XII-XIII სს.):
  • გეგმარება: ტაძარი ჩახაზული ჯვრის ტიპის გუმბათოვანი ნაგებობაა. მისი გუმბათი ეყრდნობა ორ თავისუფლად მდგარ დასავლეთის ბურჯსა და საკურთხევლის აფსიდის კედლის შვერილებს.
  • ფასადები: ნაგებია სუფთად გათლილი მოყვითალო ფერის ბაზალტის კვადრებით. განსაკუთრებით მდიდრულადაა მორთული აღმოსავლეთის ფასადი, სადაც განთავსებულია ნიშები, მდიდრულად მოჩუქურთმებული სარკმლები და დიდი რელიეფური ჯვარი. დეკორით ასევე გამოირჩევა გუმბათის თორმეტწახნაგა ყელი.
• მცირე დარბაზული ეკლესია (VIII-IX სს.):
  • ეს არის მცირე ზომის, სადა არქიტექტურის მქონე ერთნავიანი ბაზილიკა, რომელიც თავისი ასკეტური ფორმებით მკვეთრ კონტრასტს ქმნის ჯვარპატიოსნის მდიდრულად მორთულ ტაძართან.
• სხვა ნაგებობები: კომპლექსის ტერიტორიაზე ასევე დგას ორსართულიანი სამრეკლო და შემორჩენილია გალავნის ნაშთები.

სასარგებლო ინფორმაცია ვიზიტორთათვის

• მდებარეობა და მისასვლელი გზა: კომპლექსი მდებარეობს სოფელ წინარეხის სამხრეთ-აღმოსავლეთით, დაახლოებით 2 კილომეტრში. სოფლიდან კომპლექსამდე მისასვლელი გზა გრუნტიანია.
• რას უნდა ელოდოთ: ეს არის შთამბეჭდავი არქიტექტურული კომპლექსი ბუნების წიაღში, რომელიც მოიცავს სხვადასხვა ეპოქის კარგად შემონახულ და დაზიანებულ ნაგებობებს. მთავარი სანახაობა XII-XIII საუკუნეების ტაძარია.
• ხელმისაწვდომობა: ტერიტორია მოიცავს უსწორმასწორო რელიეფს, თუმცა გადაადგილება განსაკუთრებულ სირთულეს არ წარმოადგენს.
• დაშვება და სამუშაო საათები: ტერიტორიაზე შესვლა თავისუფალი და უფასოა.
• რჩევები: ჩაიცვით მოხერხებული ფეხსაცმელი. ადგილი იდეალურია ისტორიით, არქიტექტურითა და ფოტოგრაფიით დაინტერესებული მოგზაურებისთვის.