ყელის ტბა

ყელის ტბა (Kelitsadi Lake) არის უდიდესი და ყველაზე გამორჩეული ტბა ყელის ვულკანურ ზეგანზე, მაღალმთიან პლატოზე საქართველოს დიდი კავკასიონის ქედზე. ზღვის დონიდან დაახლოებით 3300 მეტრის შთამბეჭდავ სიმაღლეზე მდებარე ეს მნიშვნელოვანი მტკნარი წყალსატევი რეგიონის ვულკანური წარსულის პროდუქტია; მისი აუზი წარმოქმნილია უძველესი ლავური ნაკადებით, რომლებმაც დააგუბეს წყლის დრენაჟი. ყელის ტბა გამორჩეულია არა მხოლოდ თავისი ზომით (1 კმ²-ზე მეტი) და განსაცვიფრებელი ალპური გარემოთი, არამედ მნიშვნელოვანი სიღრმითაც (დაახლოებით 60-70 მეტრი). ტბა ექსტრემალურ პირობებში არსებობს, რაც ხასიათდება ძალიან დაბალი ტემპერატურით, მწირი ალპური მცენარეულობით და ხანგრძლივი, წელიწადის ნახევარზე მეტხანს გაგრძელებული ყინულოვანი საფარით. ყელის ტბამდე მისასვლელად საჭიროა რთული, მრავალდღიანი ლაშქრობა შორეულ მთიან რელიეფზე, რაც მას აქცევს ღირებულ დანიშნულების ადგილად გამოცდილი მოლაშქრეებისთვის, ალპინისტებისა და პეიზაჟის ფოტოგრაფებისთვის, რომლებიც ეძებენ ხელუხლებელ ველურ ბუნებას. მისმა სიშორემ დიდწილად შეინარჩუნა მისი ბუნებრივი მდგომარეობა და უნიკალურ მაღალმთიან ვულკანურ ტბის ეკოსისტემაში ჩახედვის შესაძლებლობას იძლევა.

იდენტიფიკაცია და მდებარეობა:

• ტბის სახელი: ყელის ტბა (Kelitsadi Lake). ზოგჯერ მოიხსენიება როგორც დიდი ყელის ტბა (Didi Keli Tba), რათა განასხვავონ ახლომდებარე პატარა ტბისგან.
• მდებარეობა:
  • ქვეყანა/რეგიონი: საქართველო, მცხეთა-მთიანეთის მხარე (ყაზბეგის მუნიციპალიტეტის ადმინისტრაციული დაქვემდებარება). მდებარეობს ახალგორის მუნიციპალიტეტის ადმინისტრაციულ საზღვართან (ცხინვალის რეგიონი/სამხრეთ ოსეთი – სტატუსი სადავოა).
  • კონკრეტული მდებარეობა: ცენტრალურ ადგილას ყელის ვულკანურ ზეგანზე, დიდი კავკასიონის მთები.
  • უახლოესი მთავარი ღირსშესანიშნაობა/არეალი: ყელის ვულკანური ზეგანი, თრუსოს ხეობა, ყაზბეგი (სტეფანწმინდა).
  • კოორდინატები: ტბის მიახლოებითი კოორდინატებია 42.51∘ ჩ.გ., 44.29∘ ა.გ.
  • კავშირი სხვა წყლის ობიექტებთან: ვულკანურ პლატოზე მდებარე ყელის ტბების ჯგუფის მთავარი ტბა. მდებარეობს პატარა ყელის ტბის (Patara Kelitsadi) სიახლოვეს. დრენაჟი ძირითადად ხდება ფოროვანი ვულკანური ქანებიდან მიწისქვეშა გაჟონვის (ფილტრაციის) გზით, რაც პოტენციურად კვებავს მდინარე ქსნის სათავეებს. მკაფიო, მუდმივი ზედაპირული მდინარის სახით გადინება ზოგადად არ არსებობს.

ფიზიკური მახასიათებლები:

• ზედაპირის ფართობი: დაახლოებით 1.28 კმ².
• მაქსიმალური სიღრმე: აღწევს მნიშვნელოვან სიღრმეს, დაახლოებით 63 მეტრს.
• საშუალო სიღრმე: დაახლოებით 24.7 მეტრი.
• მოცულობა: მნიშვნელოვანი, დაახლოებით 31.6 მილიონი კუბური მეტრი.
• სიმაღლე ზღვის დონიდან: ძალიან მაღალი, დაახლოებით 3300 მეტრი (თუმცა ზოგი წყარო კონკრეტულ სიმაღლეს ოდნავ დაბლა, დაახლოებით 2914 მეტრზე ასახელებს, შესაძლოა ძველ მონაცემებზე ან კონკრეტულ საზომ წერტილებზე დაყრდნობით).
• სანაპირო ზოლის სიგრძე: დაახლოებით 4.5 – 5 კმ.
• წყლის წყარო(ები): ძირითადად იკვებება თოვლის ნადნობით, სეზონური ნალექებით და სავარაუდოდ მიწისქვეშა წყაროებით, რომლებიც ვულკანური ზეგნის ფენებიდან ამოდის.
• გამდინარე(ები) (ასეთის არსებობის შემთხვევაში): დრენაჟი უპირატესად მიწისქვეშაა ვულკანური ქანების გავლით. მცირე ზედაპირული გადინება შესაძლოა მოხდეს თოვლის დნობის პიკურ პერიოდებში.
• წყლის ტიპი: მტკნარი.
• აუზის გეოლოგია: ვულკანური წარმოშობის; ტბა ავსებს ყელის ვულკანურ ზეგანზე გამყარებული ლავური ნაკადებით დაგუბებულ ღრმულს.

ეკოლოგიური ინფორმაცია:

• ფლორა (მცენარეულობა): უშუალო სანაპირო ზოლი წარმოდგენილია მწირი ალპური მდელოებით, რომლებიც ადაპტირებულია მკაცრ პირობებთან. ტბის შიგნით წყლის მცენარეულობა (მაკროფიტები) სავარაუდოდ მინიმალურია ან არ არსებობს ექსტრემალური სიცივის, მაღალი სიმაღლის, საკვები ნივთიერებებით ღარიბი წყლისა და ყინულის საფარის ხანგრძლივი პერიოდის გამო.
• ფაუნა (ცხოველთა სამყარო): ტბა ბუნებრივად უთევზოა მისი სიმაღლის, იზოლაციის, დაბალი ტემპერატურისა და ხანგრძლივი გაყინვის პერიოდის გამო. იგი სავარაუდოდ შეიცავს სიცივესთან ადაპტირებული წყლის უხერხემლოების პოპულაციებს. მიმდებარე ყელის ზეგანი მასპინძლობს ძუძუმწოვრებს, როგორიცაა არჩვი და ჯიხვი, ასევე სხვადასხვა მაღალმთიან ფრინველებს, მათ შორის მტაცებლებსა და კავკასიურ შურთხს.
• ტროფიკული დონე: ოლიგოტროფული (საკვები ნივთიერებებით ღარიბი).
• წყლის გამჭვირვალობა: ახასიათებს ძალიან მაღალი გამჭვირვალობა.
• წყლის ტემპერატურა: უკიდურესად ცივია მთელი წლის განმავლობაში. ტბა დაფარულია სქელი ყინულით 6-7 თვის ან მეტი ხნის განმავლობაში, ჩვეულებრივ გვიანი შემოდგომიდან (ოქტომბერი/ნოემბერი) ადრეულ ზაფხულამდე (ივნისი/ივლისის დასაწყისი).
• pH დონე: ნეიტრალურთან ახლოს.
• გახსნილი ჟანგბადის დონე: მაღალია წყლის მთელ სვეტში დაბალი ტემპერატურისა და მინიმალური ბიოლოგიური აქტივობის გამო.
• უნიკალური ეკოლოგიური მახასიათებლები: დიდი, ღრმა, მაღალმთიანი ვულკანური წარმოშობის ტბა, რომელიც წარმოადგენს უნიკალურ და მგრძნობიარე ალპურ ეკოსისტემას.
• კონსერვაციული სტატუსი: მდებარეობს შორეულ ველურ ტერიტორიაზე, სადავო ადმინისტრაციულ საზღვართან ახლოს. არ გააჩნია ფორმალური დაცული სტატუსი, როგორიცაა ეროვნული პარკის დანიშნულება, მაგრამ მნიშვნელოვნად სარგებლობს დე ფაქტო დაცვით მისი მიუწვდომლობის გამო. თავად ყელის ზეგანი აღიარებულია მნიშვნელოვან ბუნებრივ ტერიტორიად.
• ინვაზიური სახეობები: ცნობილი არ არის; ნაკლებად სავარაუდოა იზოლაციისა და ექსტრემალური გარემო პირობების გამო.

ადამიანის ურთიერთქმედება და მნიშვნელობა:

• ისტორიული მნიშვნელობა: მიუხედავად იმისა, რომ მიმდებარე მაღალმთიანეთი ისტორიულად გამოიყენებოდა სეზონური საძოვრებისთვის, თავად ყელის ტბასთან დაკავშირებული კონკრეტული მნიშვნელოვანი ისტორიული მოვლენები, ნაგებობები ან არქეოლოგიური აღმოჩენები არ არის ცნობილი. მისი მნიშვნელობა მდგომარეობს ხელუხლებელ ბუნებრივ მდგომარეობაში.
• მიმდინარე გამოყენება: ერთადერთი გამოყენებაა ველურ ბუნებაში რეკრეაცია. წარმოადგენს მთავარ დანიშნულების ადგილს რთული, მრავალდღიანი ლაშქრობების, ალპინიზმის, ბანაკობისა და პეიზაჟის ფოტოგრაფიის ექსპედიციებისთვის ყელის ზეგანზე. ტბა შეუფერებელია ცურვისთვის (უკიდურესი სიცივე), თევზაობისთვის (უთევზო) ან რეგულარული ნაოსნობისთვის (წვდომის სირთულე). არ გამოიყენება წყალმომარაგებისთვის.
• გარემოსდაცვითი საკითხები: პოტენციური საფრთხეები მოიცავს არარეგულირებადი ტურიზმის ზემოქმედებას (ნარჩენები, ეროზია). კლიმატის ცვლილება წარმოადგენს გრძელვადიან საფრთხეს მყიფე ალპური ეკოსისტემისთვის. ადმინისტრაციულ საზღვართან სიახლოვე ქმნის გეოპოლიტიკურ მგრძნობელობას.
• მართვა და კონსერვაციული ძალისხმევა: ფორმალური მართვის სტრუქტურები მინიმალურია. კონსერვაცია დიდწილად დამოკიდებულია იმ მცირერიცხოვან ვიზიტორთა პასუხისმგებლიან ქცევაზე, რომლებიც ამ ტერიტორიას აღწევენ. წვდომა შესაძლოა მოითხოვდეს ნებართვებს ან ექვემდებარებოდეს სასაზღვრო ზონის რეგულაციებს.
• ადგილობრივი თემები: ტბა მდებარეობს მუდმივი დასახლებებისგან შორს. მისი მთავარი ადამიანური კავშირი სათავგადასავლო ტურიზმის სექტორთანაა, რაც მოიცავს გიდებს, ოპერატორებსა და მოლაშქრეებს, რომლებიც ხშირად დაფუძნებულნი არიან ან მოგზაურობენ ახლომდებარე რეგიონებიდან, როგორიცაა ყაზბეგი.

საინტერესო ან უნიკალური ფაქტები:

• ყელის ტბა არის უდიდესი და უღრმესი ტბა ყელის ვულკანურ ზეგანზე.
• იგი შედის საქართველოსა და კავკასიის რეგიონის ერთ-ერთ ყველაზე მაღლა მდებარე მნიშვნელოვან ტბათა რიცხვში, დაახლოებით 3300 მეტრ სიმაღლეზე.
• მისი მნიშვნელოვანი სიღრმე (დაახლოებით 63 მეტრი) განსაკუთრებით აღსანიშნავია ამ სიმაღლეზე მდებარე ვულკანური წარმოშობის ტბისთვის.
• ტბა მყარი ყინულითაა დაფარული წელიწადის ნახევარზე მეტი ხნის განმავლობაში, მოლაშქრეებისთვის კი, როგორც წესი, ხელმისაწვდომია მხოლოდ ივლისიდან სექტემბრამდე.
• იგი გთავაზობთ შთამბეჭდავ, მკაცრი სილამაზის ალპურ პეიზაჟებს შორეულ, ველურ გარემოში.