კარწახის ტბა

კარწახის ტბა საქართველოს სიდიდით მეორე ტბაა ზედაპირის ფართობით და უნიკალურია თავისი ტრანსსასაზღვრო მდებარეობით – ის მაღალმთიან ჯავახეთის პლატოზე მდებარეობს და საქართველოს (სამცხე-ჯავახეთის რეგიონი) და თურქეთს (არდაჰანის პროვინცია) შორის იყოფა. ეს ვრცელი, płytი (მცირე სიღრმის) ტბა, რომელიც სავარაუდოდ ტექტონიკურ ღრმულშია ჩამოყალიბებული, ქართულ მხარეს ჯავახეთის დაცული ტერიტორიების ქვაკუთხედს წარმოადგენს. მისი უმთავრესი მახასიათებელია მისი განსაკუთრებული მნიშვნელობა, როგორც ჭარბტენიანი ეკოსისტემა მრავალი სახეობის ფრინველისთვის. კარწახის ტბა ცნობილია, როგორც კავკასიაში ერთ-ერთი საკვანძო საბუდარი და გასაჩერებელი ადგილი მრავალი წყალმცურავი და წყალჭარბი ფრინველისთვის, მათ შორის ხუჭუჭა და დიდი თეთრი ვარხვების, ასევე სომხური თოლიების მნიშვნელოვანი კოლონიებისთვის. მცირე ნაკადულებითა და გრუნტის წყლებით საზრდოობს, ტბის წყალი მტკნარია, თუმცა აღინიშნება, რომ ოდნავ უფრო ტუტე ან მლაშეა, ვიდრე რეგიონის სხვა ტბები. მისი ეკოლოგიური მნიშვნელობის, განსაკუთრებით ფრინველებისთვის, გამო, ქართული ნაწილი დაცულია როგორც კარწახის აღკვეთილი. მისი მდებარეობა, მდიდარი ბიომრავალფეროვნება და ტრანსსასაზღვრო ხასიათი მას სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან ტერიტორიად აქცევს კონსერვაციული ძალისხმევისთვის, სამეცნიერო კვლევებისთვის და სპეციალიზებული ეკოტურიზმისთვის, როგორიცაა ფრინველებზე დაკვირვება, თუმცა ამავდროულად, წარმოშობს მართვის უნიკალურ გამოწვევებს, რომლებიც საერთაშორისო თანამშრომლობას მოითხოვს.

იდენტიფიკაცია და მდებარეობა

• სახელწოდება: კარწახის ტბა.
• მდებარეობა: ტრანსსასაზღვრო ტბა ჯავახეთის პლატოზე.
  • საქართველო: სამცხე-ჯავახეთის რეგიონი, ახალქალაქის მუნიციპალიტეტი.
  • თურქეთი: არდაჰანის პროვინცია.
• კოორდინატები: დაახლოებით 41∘15′ ჩ.გ., 43∘14′ ა.გ.
• კავშირები: საზრდოობს რამდენიმე მცირე ნაკადულითა და გრუნტის წყლებით. გამომდინარეობს მდინარე კარწახისწყალი, რომელიც ქართული მხრიდან ჩრდილო-აღმოსავლეთით მიედინება და საბოლოოდ უერთდება ფარავნის/მტკვრის აუზს.

ფიზიკური მახასიათებლები

• ზედაპირის ფართობი: საქართველოს სიდიდით მეორე ტბა. საერთო ფართობი დაახლოებით 26.3 – 26.6 კმ². დაახლოებით ნახევარი (~14 კმ²) საქართველოს ტერიტორიაზე მდებარეობს.
• მაქსიმალური სიღრმე: ძალიან płytი. წყაროები განსხვავდება, მიუთითებენ მაქსიმალურ სიღრმეზე 1.0-დან 3.0 მეტრამდე.
• საშუალო სიღრმე: უკიდურესად płytი, სავარაუდოდ 1 მეტრზე ნაკლები საშუალოდ.
• მოცულობა: შედარებით მცირე დიდი ფართობის მიუხედავად, სი płytობის გამო.
• სიმაღლე ზღვის დონიდან: მაღალი, დაახლოებით 1798-1799 მეტრი.
• სანაპირო ზოლის სიგრძე: ვრცელი, გაყოფილია საქართველოსა და თურქეთს შორის. ხშირად დაჭაობებულია.
• წყლის წყარო(ებ)ი: მცირე ნაკადულები, თოვლის ნადნობი, ნალექები, გრუნტის წყლები.
• გამომდინარე ნაკადული(ებ)ი: მდინარე კარწახისწყალი (ქართული მხრიდან).
• წყლის ტიპი: მტკნარი, თუმცა აღინიშნება ოდნავ მომატებული მარილიანობა ან ტუტეობა სხვა რეგიონულ მტკნარ ტბებთან შედარებით.
• აუზის გეოლოგია: იკავებს ტექტონიკურ ღრმულს ჯავახეთის ვულკანურ პლატოზე.

ეკოლოგიური ინფორმაცია

• ფლორა: ხასიათდება ვრცელი ლერწმოვნებითა და სხვა ჭარბტენიანი მცენარეულობით ტბის ირგვლივ და płytობებში. სავარაუდოდ, გვხვდება წყალში ჩაძირული მცენარეებიც. მიმდებარე ლანდშაფტი მაღალმთიანი სტეპია/მდელო.
• ფაუნა: განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა ფრინველებისთვის. მასპინძლობს ხუჭუჭა ვარხვისა (Pelecanus crispus) და დიდი თეთრი ვარხვის (Pelecanus onocrotalus), სომხური თოლიის (Larus armenicus) მნიშვნელოვან მობუდარ კოლონიებს და მრავალრიცხოვან წყალმცურავ (იხვები, ბატები, ბატასინები, მელოტები და სხვ.) და წყალჭარბ ფრინველებს, როგორც ბუდობის პერიოდში, ასევე მიგრაციისას. ბინადრობენ płyt, პოტენციურად ტუტე პირობებთან ადაპტირებული თევზის სახეობები (მაგ. კობრი). გვხვდება ჭარბტენიან ტერიტორიებთან დაკავშირებული ამფიბიები, რეპტილიები და უხერხემლოები.
• ტროფული დონე: სავარაუდოდ მეზოტროფულიდან ევტროფულამდე (ზომიერიდან მაღალი საკვები ნივთიერებებით).
• წყლის გამჭვირვალობა: ცვალებადი, სავარაუდოდ ხშირად დაბალი სი płytობის, ქარისმიერი ამღვრევისა და ბიოლოგიური პროდუქტიულობის გამო.
• წყლის ტემპერატურა: განიცდის მნიშვნელოვან სეზონურ ცვლილებებს. ზამთარში იყინება.
• pH დონე: სავარაუდოდ ოდნავ ტუტე.
• გახსნილი ჟანგბადის დონე: ცვალებადი, პოტენციურად შეიძლება დაბალი იყოს გარკვეულ პირობებში (ყინულის ქვეშ, ზაფხულის წყნარ ღამეებში).
• უნიკალური ეკოლოგიური მახასიათებლები: კავკასიის რეგიონში ფრინველთა (განსაკუთრებით ვარხვების, თოლიების) ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი საბუდარი და მიგრაციის ადგილი. ტრანსსასაზღვრო ჭარბტენიანი ეკოსისტემა. საქართველოს სიდიდით მეორე ტბა. ოდნავ ტუტე წყლის ქიმიური შემადგენლობა.
• კონსერვაციული სტატუსი: ქართული ნაწილი წარმოადგენს კარწახის აღკვეთილს, რომელიც ჯავახეთის დაცული ტერიტორიების სისტემის ნაწილია. აღიარებულია როგორც მნიშვნელოვანი ორნითოლოგიური ტერიტორია (IBA). აქვს რამსარის საერთაშორისო მნიშვნელობის ჭარბტენიანი ტერიტორიის სტატუსის პოტენციალი. კონსერვაცია ტრანსსასაზღვრო თანამშრომლობას მოითხოვს.
• ინვაზიური სახეობები: შესაძლებელია, განსაკუთრებით თევზის ან წყლის მცენარეების შემთხვევაში.

ადამიანთან ურთიერთქმედება და მნიშვნელობა

• ისტორიული მნიშვნელობა: მდებარეობს ისტორიულად რთულ სასაზღვრო რეგიონში. ტრადიციული მიწათსარგებლობა სავარაუდოდ მოიცავდა თევზჭერასა და ძოვებას.
• მიმდინარე გამოყენება: უპირატესად მნიშვნელოვანია კონსერვაციისთვის (ფრინველთა ჰაბიტატი) და სამეცნიერო კვლევებისთვის. მნიშვნელოვანი ადგილია ფრინველებზე დაკვირვების ტურიზმისთვის. სავარაუდოდ, ადგილობრივი თევზჭერაც ხდება. მიმდებარე ტერიტორიები გამოიყენება პირუტყვის საძოვრად.
• გარემოსდაცვითი საკითხები: მოწყვლადია წყლის დონის მერყეობის მიმართ (კლიმატის ცვლილება, ზემო დინებაში წყლის გამოყენება). სოფლის მეურნეობიდან ან დასახლებებიდან დაბინძურების პოტენციური რისკი. ჰაბიტატის დეგრადაცია (ლერწმის ჭრა/წვა, ჭარბი ძოვება). ფრინველთა კოლონიების შეწუხება. ტრანსსასაზღვრო რესურსის მართვა გამოწვევებს წარმოშობს.
• მართვისა და კონსერვაციის ძალისხმევა: ქართული მხარე იმართება კარწახის აღკვეთილის ჩარჩოში დაცული ტერიტორიების სააგენტოს მიერ. საჭიროებს მუდმივ მონიტორინგს და შესაძლოა ჰაბიტატის მართვის ღონისძიებებს. ჰოლისტური ეკოსისტემური მართვისთვის გადამწყვეტია თურქეთთან ტრანსსასაზღვრო თანამშრომლობა.
• ადგილობრივი თემები: მნიშვნელოვანი ბუნებრივი რესურსია ახალქალაქის მუნიციპალიტეტის (საქართველო) და არდაჰანის პროვინციის (თურქეთი) თემებისთვის. მდგრადი ეკოტურიზმი (ფრინველებზე დაკვირვება) შემოსავლის პოტენციალს სთავაზობს. თევზჭერა ადგილობრივი რესურსია.

საინტერესო ან უნიკალური ფაქტები

• ტბა საქართველოსა და თურქეთის საერთაშორისო საზღვარზე მდებარეობს.
• ის საქართველოს სიდიდით მეორე ტბაა ზედაპირის ფართობით.
• წარმოადგენს კავკასიაში ხუჭუჭა და დიდი თეთრი ვარხვების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს საბუდარ ადგილს.
• ახლომდებარე ტბებთან შედარებით ოდნავ ტუტე/მლაშე წყალი აქვს.