მარიამჯვარის სახელმწიფო ნაკრძალი

მარიამჯვარის სახელმწიფო ნაკრძალი არის განსაკუთრებული დაცული ტერიტორია, რომელიც მდებარეობს აღმოსავლეთ საქართველოს კახეთის რეგიონში, გომბორის ქედის ლამაზ სამხრეთ კალთებზე. 1935 წელს დაარსებული მისი მთავარი და ძალიან მნიშვნელოვანი ამოცანაა იქ არსებული უნიკალური ტიპის ტყის, განსაკუთრებით კი იშვიათი სოსნოვსკის ფიჭვის (Pinus sosnowskyi) დაცვა.

რით არის ეს ფიჭვის ტყე ასეთი განსაკუთრებული? ის ითვლება “რელიქტურ” ტყედ. ეს ნიშნავს, რომ ის ცოცხალ ნამარხს ჰგავს – ტყის პატარა, იზოლირებული ნაწილი, რომელიც გადარჩა ბევრად უფრო ძველი დროიდან, შესაძლოა ათასობით წლის წინანდელი პერიოდიდან, მაშინ როცა მსგავსი ტყეები მიმდებარე ტერიტორიებიდან გაქრა. მარიამჯვარში არსებული სოსნოვსკის ფიჭვის ხეები საკმაოდ შორს არიან იმ ადგილიდან, სადაც ამ ტიპის ფიჭვი ჩვეულებრივ იზრდება, რაც ამ პატარა ტყეს წარმოუდგენლად ღირებულს ხდის მეცნიერებისთვის და იმის გასაგებად, თუ როგორ იცვლება ბუნება ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში. ამ უნიკალური გენეტიკური რესურსის დაცვა უმთავრესი პრიორიტეტია.

იმის გამო, რომ მარიამჯვარის მთავარი მიზანი მკაცრი დაცვა და სამეცნიერო შესწავლაა, მას მინიჭებული აქვს “სახელმწიფო ნაკრძალის” ან “მკაცრი დაცვის რეჟიმის მქონე ნაკრძალის” სტატუსი. ეს არის ბუნების დაცვის უმაღლესი დონე საქართველოში (IUCN კატეგორია Ia). ეს ნიშნავს, რომ მარიამჯვარი არ არის ღია საზოგადოებისთვის ტურიზმის ან რეკრეაციის მიზნით. აქ არ არის ვიზიტორთა ცენტრები, მონიშნული საფეხმავლო ბილიკები, საპიკნიკე ადგილები ან საკემპინგე ინფრასტრუქტურა. წვდომა შეზღუდულია და მოითხოვს სპეციალურ ნებართვას, რომელიც ჩვეულებრივ გაიცემა მხოლოდ საქართველოს დაცული ტერიტორიების სააგენტოს მიერ დამტკიცებული სამეცნიერო კვლევის მიზნებისთვის.

ნაკრძალის ლანდშაფტი მთიანია, ტყიანი ფერდობებით, რომელთა სიმაღლე ზღვის დონიდან დაახლოებით 800-დან 1800 მეტრამდე მერყეობს. განსაკუთრებული ფიჭვის ხეების გარდა, ტყეში ასევე გვხვდება საქართველოსთვის დამახასიათებელი სხვა ხეები, როგორიცაა მუხა, წიფელი და რცხილა. ეს ტყეები თავშესაფარს აძლევს გომბორის ქედისთვის დამახასიათებელ სხვადასხვა ცხოველს, როგორიცაა შველი, გარეული ღორი, მაჩვი, მელა და სხვადასხვა სახეობის ტყის ფრინველი. ზოგჯერ, უფრო დიდი ცხოველები, როგორიცაა მურა დათვი, შეიძლება გაიარონ ამ ტერიტორიაზე.

ასე რომ, მიუხედავად იმისა, რომ თქვენ არ შეგიძლიათ დაგეგმოთ ლაშქრობა ან პიკნიკი მარიამჯვარის სახელმწიფო ნაკრძალის შიგნით, მნიშვნელოვანია იცოდეთ მის შესახებ. ის წარმოადგენს საქართველოს სასიცოცხლო ძალისხმევას, დაიცვას თავისი ბუნებრივი მემკვიდრეობის უნიკალური და შეუცვლელი ნაწილი. მისი ღირებულება მდგომარეობს მის ხელუხლებელ მდგომარეობასა და სამეცნიერო კვლევისთვის მის მნიშვნელობაში, რაც გვეხმარება გავიგოთ და შევინარჩუნოთ ბუნებრივი სამყარო, განსაკუთრებით ისეთი უნიკალური ეკოსისტემები, როგორიცაა ეს იზოლირებული ფიჭვის ტყე გომბორის კალთებზე.

1. ძირითადი იდენტიფიკაცია

• ოფიციალური სახელი: მარიამჯვარის სახელმწიფო ნაკრძალი.
• დაცული ტერიტორიის ტიპი: სახელმწიფო ნაკრძალი (მკაცრი დაცვის ნაკრძალი – IUCN კატეგორია Ia). ეს კატეგორია აღნიშნავს დაცვის უმაღლეს დონეს, რომელიც ფოკუსირებულია ბუნებრივი პროცესებისა და ბიომრავალფეროვნების შენარჩუნებაზე ადამიანის მინიმალური ჩარევით. საზოგადოებრივი წვდომა ზოგადად აკრძალულია.
• დაარსების თარიღი: 1935 წელი.
• მმართველი ორგანო: საქართველოს დაცული ტერიტორიების სააგენტო (APA).

2. მდებარეობა და ხელმისაწვდომობა

• გეოგრაფიული მდებარეობა: საქართველო, კახეთის მხარე, საგარეჯოს მუნიციპალიტეტი. მდებარეობს გომბორის ქედის სამხრეთ კალთებზე.
• რუკა/კოორდინატები: მიახლოებითი ცენტრალური კოორდინატები: 41∘46′ ჩრდილოეთ განედი, 45∘22′ აღმოსავლეთ გრძედი. დეტალური საჯარო რუკები ზოგადად არ ვრცელდება, რადგან ეს არ არის ტურისტული ადგილი.
• უახლოესი ქალაქები/დასახლებები: ქალაქი საგარეჯო უახლოესი მთავარი დასახლებული პუნქტია. თბილისი დაახლოებით 60-70 კმ-ით არის დაშორებული დასავლეთით.
• როგორ მივიდეთ: გზები უახლოვდება ტერიტორიას საგარეჯოდან ან გომბორის უღელტეხილიდან. თუმცა, უშუალოდ სახელმწიფო ნაკრძალში შესვლა აკრძალულია ფართო საზოგადოებისთვის. ეს არ არის ტურისტული დანიშნულების ადგილი და ვიზიტორებისთვის “როგორ მივიდეთ” ინფორმაცია არ გამოიყენება. წვდომა მოითხოვს სპეციალურ სამეცნიერო ნებართვებს.

3. ზომა და ფიზიკური აღწერა

• ფართობი: დაახლოებით 1,040 ჰექტარი (10.4 კმ²).
• ტოპოგრაფია: მთიანი ლანდშაფტი, რომელიც შედგება გომბორის ქედის სამხრეთი კალთებისგან, უპირატესად დაფარული ტყით. სიმაღლე მერყეობს დაახლოებით 800 მეტრიდან 1,800 მეტრამდე.
• გეოლოგია და ძირითადი მახასიათებლები: ტყიანი მთის ფერდობები. მთავარი მახასიათებელია უნიკალური ეკოსისტემა, რომელიც ორიენტირებულია რელიქტურ სოსნოვსკის ფიჭვის ტყეზე.
• ჰიდროლოგია: სავარაუდოდ შეიცავს მცირე მთის ნაკადულებისა და წყაროების სათავეებს ტყის შიგნით, რომლებიც ნაკრძალის გარეთ არსებულ ადგილობრივ მდინარეებს კვებავს. ნაკრძალის შიგნით არ არის დიდი მდინარეები ან ტბები.
• კლიმატი: ზომიერი მთის კლიმატი, ზოგადად უფრო გრილი და ნალექიანი ვიდრე კახეთის მიმდებარე დაბლობები. ახასიათებს ოთხი მკაფიო სეზონი, პოტენციურად თოვლიანი ზამთრით.

4. მიზანი და მნიშვნელობა

• დაარსების მიზეზი: ძირითადად დაარსდა სოსნოვსკის ფიჭვის (Pinus sosnowskyi / Pinus sylvestris var. hamata) უნიკალური, იზოლირებული რელიქტური კორომებისა და მასთან დაკავშირებული ეკოსისტემის მკაცრი დაცვისთვის. ასევე განკუთვნილია სამეცნიერო კვლევებისთვის.
• ძირითადი ღირებულებები:
  • კონსერვაცია: იცავს უნიკალურ, რელიქტურ ტყის ეკოსისტემას და მის გენეტიკურ რესურსებს.
  • სამეცნიერო: წარმოადგენს ღირებულ ადგილს ეკოლოგიური კვლევებისთვის, განსაკუთრებით რელიქტური სახეობებისა და ტყის დინამიკის შესასწავლად ადამიანის მინიმალური ზემოქმედების პირობებში.
  • ეკოლოგიური: ინარჩუნებს გომბორის ქედზე ამ კონკრეტული ტყის ტიპთან დაკავშირებულ ბიომრავალფეროვნებას.
• საერთაშორისო აღიარება: მდებარეობს გლობალურად აღიარებული კავკასიის ბიომრავალფეროვნების ცხელ წერტილში. შეიძლება იყოს გომბორის ქედის ნაწილების მომცველი უფრო დიდი ზურმუხტის ქსელის (Emerald Network) ტერიტორიის ნაწილი.

5. ბიომრავალფეროვნება (ფლორა და ფაუნა)

• ეკოსისტემები/ჰაბიტატები: მთის ტყის ეკოსისტემა, ფიჭვისა და შერეული ფართოფოთლოვანი ტყის სექციების დომინირებით.
• ძირითადი მცენარეული სახეობები: ყველაზე მნიშვნელოვანი სახეობაა სოსნოვსკის ფიჭვი, რომელიც უნიკალურ კორომებს ქმნის. სხვა ხეები მოიცავს აღმოსავლურ წიფელს, მუხის სახეობებს და რცხილას. ტყის ქვედა იარუსზე რეგიონის ტყეებისთვის დამახასიათებელი სხვადასხვა ბუჩქი და ბალახოვანი მცენარეა.
• ძირითადი ცხოველური სახეობები: ფაუნა მოიცავს საქართველოს ტყეებისთვის დამახასიათებელ ძუძუმწოვრებს, როგორიცაა შველი, გარეული ღორი, მაჩვი, მელა, ტყის კვერნა და პოტენციურად მურა დათვისა და მგლის იშვიათი გამოჩენა. ნაკრძალში ბინადრობს ტყის ფრინველთა სხვადასხვა სახეობა.
• საფრთხის ქვეშ მყოფი/იშვიათი სახეობები: თავად სოსნოვსკის ფიჭვის ტყე წარმოადგენს კონსერვაციის მთავარ ფოკუსს მისი რელიქტური და იზოლირებული ბუნების გამო. სხვა სახეობები, როგორიცაა მურა დათვი, შეტანილია საქართველოს წითელ ნუსხაში და დაცულია ეროვნულ დონეზე.

6. ინფორმაცია ვიზიტორებისთვის

• ვიზიტორთა ცენტრ(ებ)ი: არ არის. ეს ნაკრძალი არ არის აღჭურვილი ან ღია ვიზიტორებისთვის.
• სამუშაო საათები და სეზონები: არ ეხება. ნაკრძალი დახურულია საზოგადოებისთვის მთელი წლის განმავლობაში.
• შესვლის საფასური და ნებართვები: არ ეხება საზოგადოებრივ ტურიზმს. წვდომა მკაცრად კონტროლდება და მოითხოვს სპეციალურ სამეცნიერო ნებართვებს, რომლებიც მიიღება დაცული ტერიტორიების სააგენტოდან.
• ბილიკები და მარშრუტები: ნაკრძალის შიგნით არ არსებობს მონიშნული საჯარო ბილიკები.
• აქტივობები: საზოგადოებრივი რეკრეაციული აქტივობები, როგორიცაა ლაშქრობა, კემპინგი, პიკნიკი, ფრინველებზე დაკვირვების ტურები და ა.შ. აკრძალულია. აქტივობები შემოიფარგლება დამტკიცებული სამეცნიერო კვლევითა და მონიტორინგით.
• განთავსება: არ არის ნაკრძალის შიგნით. განთავსების ვარიანტები შეიძლება მოიძებნოს ქალაქ საგარეჯოში ან პოტენციურად გომბორის უღელტეხილის გზის გასწვრივ, ნაკრძალის საზღვრებს გარეთ.
• ინფრასტრუქტურა: არ არის საზოგადოებრივი ინფრასტრუქტურა (ტუალეტები, წყლის წყაროები, საპიკნიკე ადგილები, საინფორმაციო დაფები).
• უსაფრთხოების რჩევები: არ ეხება ფართო საზოგადოებას შეზღუდული წვდომის გამო. ავტორიზებულმა პერსონალმა (მეცნიერებმა, რეინჯერებმა) უნდა დაიცვან უსაფრთხოების სპეციალური პროტოკოლები.

7. წესები და რეგულაციები

• ქცევის კოდექსი: მკაცრი რეგულაციები არეგულირებს ნებისმიერ ნებადართულ შესვლას (ძირითადად სამეცნიერო), ხაზს უსვამს მინიმალურ ზემოქმედებას და “არ დატოვო კვალის” პრინციპების დაცვას.
• აკრძალვები: ყველა სახის საზოგადოებრივი წვდომა აკრძალულია. ისეთი საქმიანობები, როგორიცაა ნადირობა, ხე-ტყის ჭრა, თევზაობა, კემპინგი, ცეცხლის დანთება, მცენარეების ან ცხოველების შეგროვება და გარე სახეობების შემოყვანა, მკაცრად აკრძალულია. დაუშვებელია ბუნებრივი გარემოს ნებისმიერი სახის დარღვევა.
• ზონირება: მთელი ტერიტორია ფუნქციონირებს როგორც ერთი, მკაცრად დაცული ზონა (IUCN კატეგორია Ia).

8. კონსერვაცია და მართვა

• მმართველი ორგანო: იმართება საქართველოს დაცული ტერიტორიების სააგენტოს (APA) მიერ, სავარაუდოდ მისი კახეთის რეგიონული სამმართველოს მეშვეობით. რეინჯერები პატრულირებენ ტერიტორიას რეგულაციების აღსასრულებლად.
• კონსერვაციის ძალისხმევა: ფოკუსირებულია სოსნოვსკის ფიჭვის ტყის მკაცრ დაცვაზე. ძირითადი ძალისხმევა მოიცავს ხანძრის პრევენციასა და კონტროლს, უკანონო ჭრებისა და ბრაკონიერობის პრევენციას, ფიჭვის კორომების ჯანმრთელობისა და აღდგენის მონიტორინგს და ავტორიზებული სამეცნიერო კვლევების ხელშეწყობას.
• საფრთხეები/გამოწვევები: პოტენციური საფრთხეები მოიცავს ტყის ხანძრებს (ბუნებრივი ან ადამიანის მიერ გამოწვეული საზღვრებთან ახლოს), მიმდებარე ტერიტორიებიდან უკანონო საქმიანობის რისკს, კლიმატის ცვლილების გავლენას სპეციალიზებულ რელიქტურ ფიჭვის ეკოსისტემაზე და ფიჭვის პოპულაციის მგრძნობელობას მავნებლების ან დაავადებების მიმართ.

9. ისტორია და კულტურა

• მოკლე ისტორია: ნაკრძალი დაარსდა 1935 წელს სპეციალურად მეცნიერულად ღირებული სოსნოვსკის ფიჭვის ტყის დასაცავად, მისი უნიკალური ბუნების აღიარების შემდეგ.
• კულტურული მნიშვნელობა: თავად ნაკრძალს უპირატესად სამეცნიერო და ბუნებრივი ღირებულება გააჩნია. თუმცა, მიმდებარე კახეთის რეგიონი, რომელიც ხელმისაწვდომია ნაკრძალთან ახლოს გომბორის უღელტეხილით, მდიდარია საქართველოს ისტორიითა და კულტურით, ცნობილია თავისი უძველესი მონასტრებით (როგორიცაა ნინოწმინდა, უჯარმა), ეკლესიებით, ციხე-სიმაგრეებითა და მეღვინეობის ღრმა ტრადიციებით.

10. უნიკალური მახასიათებლები/საინტერესო ფაქტები

• ნაკრძალი იცავს სოსნოვსკის ფიჭვის ტყის შესანიშნავ “კუნძულს”, რომელიც გეოგრაფიულად იზოლირებულია ამ სახეობის (ან დაკავშირებული შოტლანდიური ფიჭვის ნაირსახეობების) გავრცელების ძირითადი არეალებიდან.
• ის წარმოადგენს მნიშვნელოვან ბუნებრივ ლაბორატორიას მეცნიერებისთვის, რომლებიც სწავლობენ რელიქტურ ეკოსისტემებს, ტყის ეკოლოგიას და კლიმატის ცვლილების გავლენას.
• მისი, როგორც მკაცრი დაცვის ნაკრძალის სტატუსი, ხაზს უსვამს მის ძირითად ფუნქციას, როგორც კონსერვაციისა და მეცნიერების ადგილს, და არა საზოგადოებრივი რეკრეაციისთვის.