ძვ.წ. 302–237: იბერიის პირველი მეფე, ქართული დამწერლობის შემქმნელი და ოქროს ხანის არქიტექტორი

საქართველოს ისტორიის პანთეონში ერთი სახელი ყველაზე მაღლა დგას, როგორც ერის დაბადების სიმბოლო: ფარნავაზ I. საქართველოს გასაგებად — მისი ენის, საზღვრებისა და სულის აღსაქმელად — აუცილებელია ამ მეომარი მეფის ისტორიის ცოდნა. მისი ცხოვრება (დაახლ. ძვ.წ. 326–234) აკავშირებს მითსა და რეალობას, როდესაც ალექსანდრე მაკედონელის მსოფლიო დაპყრობების ფერფლიდან მან იბერიის (ქართლის) სამეფო აღადგინა.

თუ დღეს თბილისის ან მცხეთის ქუჩებში დასეირნობთ, თქვენ ფარნავაზის ჩრდილში დადიხართ. ის არ არის უბრალოდ ისტორიული ფიგურა; ის არის „ერის მამა“. მაგრამ ვინ იყო ის? როგორ გახდა კავკასიის მთებში დევნილი უფლისწული მონარქი, რომელმაც ათასწლეულებისთვის განსაზღვრა ქართული კულტურა?

ბნელი ხანა: დევნილი უფლისწული

ისტორია იწყება ქაოსში. ძვ.წ. მე-4 საუკუნეში მსოფლიო ალექსანდრე მაკედონელის ლაშქრობებმა შეძრა. მიუხედავად იმისა, რომ თავად ალექსანდრეს საქართველო არ დაუპყრია, მისი გავლენა კავკასიასაც მისწვდა. ქართლს რკინის ხელით მართავდა ტირანი მმართველი აზონი (ზოგიერთი წყაროს მიხედვით მაკედონელის სარდალი). მან ძალაუფლების შესანარჩუნებლად ადგილობრივი დიდებულები ამოხოცა.

მსხვერპლთა შორის იყვნენ ფარნავაზის მამა და ბიძა. მცირეწლოვანი ფარნავაზი დედამ კავკასიის მიუვალ მთებში გახიზნა. წლების განმავლობაში ის დევნილობაში იზრდებოდა, საკუთარი სამეფოს საზღვრებზე, და ჩრდილიდან აკვირდებოდა მოვლენებს. „ქართლის ცხოვრება“ მას აღწერს, როგორც არაჩვეულებრივი სილამაზისა და ძალის პატრონს, მარჯვე მონადირესა და ბრძენ დამკვირვებელს.

ოქროს სიზმრის ლეგენდა

ისტორია ხშირად ბედისწერის მომენტებზეა დამოკიდებული. ქართული მატიანე გვიამბობს ლეგენდას, რომელიც ყველა ქართველმა ბავშვმა იცის. ერთ დღეს ახალგაზრდა ფარნავაზი მცხეთის ტყეებში ნადირობდა. მან ირემს სდია რთულ რელიეფზე, სანამ ცხოველი, დაქანცული, გამოქვაბულის შესასვლელთან არ დაეცა.

როცა ფარნავაზი მიუახლოვდა, უეცრად თავსხმა წვიმა წამოვიდა. თავშესაფრის საძიებლად მან გამოქვაბულში შეაბიჯა. შიგნით სიბნელე იყო, სანამ ელვამ არ გაანათა სივრცე. ნათებამ სასწაული გამოაჩინა: გამოქვაბული სავსე იყო უძველესი, დავიწყებული განძით — ოქროთი, ვერცხლითა და ძვირფასი ქვებით.

იმ ღამეს ფარნავაზმა წინასწარმეტყველური სიზმარი ნახა. მან ნახა, თითქოს ის იყო სახლში, საიდანაც სარკმლიდან გავიდა და მზისკენ ამაღლდა. მზე შეეხო მას, მან სახიდან „მზის ოფლი“ მოიწმინდა და იცხო. მან გაღვიძებისთანავე იცოდა თავისი ბედისწერა: მზის ღმერთმა, არმაზმა, ის აირჩია. ის არ იყო დაბადებული დევნილობისთვის; ის მეფობისთვის იყო მოვლენილი.

დიდი აჯანყება და გაერთიანება

ფარნავაზი მხოლოდ ღვთაებრივ ნიშნებს არ დაყრდნობია; ის ბრწყინვალე სტრატეგი იყო. მან განძი გამოიყენა დაქირავებული არმიის, კერძოდ ჩრდილო კავკასიელი მთიელების (ძურძუკების) მოსაწვევად, რომლებიც ბრძოლაში სისასტიკით გამოირჩეოდნენ.

მაგრამ ფარნავაზმა იცოდა, რომ მხოლოდ დაქირავებული ჯარი ერს ვერ შექმნიდა. მას პოლიტიკური ალიანსი სჭირდებოდა. მან კავშირი დაამყარა ქუჯისთან, ეგრისის (კოლხეთის) მმართველთან დასავლეთ საქართველოში. ეს იყო დიპლომატიური ოსტატობა. აღმოსავლეთისა (ქართლი) და დასავლეთის (ეგრისი) გაერთიანებით, ფარნავაზმა შეკრა ქართული სამყარო უცხოელი ტირანის, აზონის წინააღმდეგ.

ომი სასტიკი, მაგრამ გადამწყვეტი აღმოჩნდა. გაერთიანებულმა ქართულმა ძალებმა აზონის არმია გაანადგურეს. 27 წლის ასაკში ფარნავაზმა თავი ქართლის მეფედ გამოაცხადა. მან არა მხოლოდ ტახტი დაიკავა, არამედ სელევკიდების იმპერიის (ალექსანდრეს მემკვიდრეების) უზენაესობა აღიარა საზღვრების დასაცავად, რითაც გამოიჩინა გეოპოლიტიკური სიბრძნე, რაც შემდგომში ქართველი მეფეების დამახასიათებელ ნიშნად იქცა.

სახელმწიფოს არქიტექტორი: საერისთავოების სისტემა

ომის მოგება მხოლოდ დასაწყისი იყო. ფარნავაზს უნდა ემართა დაპირისპირებული ტომებისგან შემდგარი ქვეყანა. მისი ადმინისტრაციული რეფორმები რევოლუციური იყო. მან სამეფო დაყო რვა საერისთავოდ და ერთ სამხედრო ოლქად (სპასპეტი), რომლის ცენტრიც მცხეთა იყო.

  • ერისთავები: მეფის მიერ დანიშნული მმართველები, რომლებიც პროვინციებს განაგებდნენ.
  • სპასპეტი: მთავარსარდალი, მეფის შემდეგ მეორე პირი, რომელიც შიდა ქართლს განაგებდა.

ამ ფეოდალურმა სტრუქტურამ შექმნა ცენტრალიზებული სახელმწიფო იერარქია, რომელმაც ათას წელზე მეტხანს იარსება. ტომთა კავშირი სტრუქტურირებულ იბერიის სამეფოდ გარდაიქმნა.

დამწერლობის შემქმნელი

ფარნავაზის ყველაზე დიდი მემკვიდრეობა კულტურულია. მატიანე მას მიაწერს ქართული დამწერლობის (ასომთავრულის) შექმნას. ფარნავაზამდე რეგიონში ენობრივი აღრევა იყო, სადაც ადმინისტრაციული მიზნებისთვის ბერძნული, არამეული და სპარსული გამოიყენებოდა. ფარნავაზმა ქართული ენა სახელმწიფო ენის სტატუსამდე აიყვანა.

უნიკალური ანბანის შექმნით მან ქართველ ხალხს მიანიჭა მკაფიო იდენტობა, რომელმაც ისინი გარშემო არსებული სპარსული და ელინისტური სამყაროსგან გამოარჩია. დღეს ქართული დამწერლობა UNESCO-ს მიერ აღიარებული კულტურული მემკვიდრეობაა და ეს ყველაფერი ფარნავაზის სურვილით დაიწყო — გაეერთიანებინა ხალხი ერთი ენის ქვეშ.

ტურისტული გზამკვლევი: ფარნავაზის კვალდაკვალ

თუ საქართველოს სტუმრობთ, შეგიძლიათ ფიზიკურად გაყვეთ ამ დიდი მეფის კვალს:

  1. მცხეთა (ძველი დედაქალაქი): ეს იყო ფარნავაზის ძალაუფლების ცენტრი. გაიარეთ ქვაფენილ ქუჩებში. თუმცა სვეტიცხოვლის ტაძარი ქრისტიანულია და გვიანდელია, ქალაქის გეგმა და სტრატეგიული მნიშვნელობა ფარნავაზის ეპოქიდან მოდის.
  2. არმაზციხე: მცხეთის პირდაპირ, მდინარის გაღმა, შეგიძლიათ ახვიდეთ უძველესი აკროპოლისის ნანგრევებზე, სადაც ოდესღაც ფარნავაზის სასახლე და არმაზის კერპი იდგა. აქედან მტკვრისა და არაგვის შესართავის ულამაზესი ხედი იშლება.
  3. ფარნავაზის ძეგლი თბილისში: დიღმის მასივში დგას მეფე ფარნავაზის დიდებული მონუმენტი. ის გამოსახულია როგორც ძლევამოსილი მეომარი-მეფე — შესანიშნავი ადგილი ფოტოს გადასაღებად და პატივის მისაგებად.
  4. საქართველოს ეროვნული მუზეუმი: ეწვიეთ საგანძურს, რათა იხილოთ ელინისტური ხანის სამკაულები და არტეფაქტები, რაც წარმოდგენას შეგიქმნით ფარნავაზის ეპოქის სიმდიდრესა და ოსტატობაზე.

ფარნავაზმა 65 წელი იმეფა, რაც მშვიდობისა და გაძლიერების ოქროს ხანა იყო. მან დატოვა სტაბილური სამეფო, ახალი დამწერლობა და გაერთიანებული ერი. ის დაკრძალეს არმაზის კერპის წინ, საიდანაც იგი თავის აშენებულ ქალაქს გადმოჰყურებდა.